خطاب «أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» بیش از هشتاد مورد در قرآن کریم آمده است. هرجا مؤمنان به این خطاب و یا با جمله «الذین آمنوا» تعبیر شدهاند، منظور مؤمنان امت پیامبر اسلام(ص) هستند. تعبیر به لفظ «الذین آمنوا» تعبیر محترمانهای است که این امت بدان مفتخر گردید. اما از امتهاى قبل از اسلام به کلمه «قوم»: «قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ»؛[1] «قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَهٍ»[2] و… یا به لفظ اصحاب: «وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ»[3] تعبیر شده است. و در خصوص قوم موسى(ع) تعبیر به (بنى‌اسرائیل) کرده است.[4]
عبارت «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در قرآن کریم در تمام موارد اشاره به مؤمنان واقعی ندارد؛ این ادعا با توجه به موارد کاربرد آن در قرآن به خوبی قابل درک است. به عنوان نمونه در قرآن می‌خوانیم:
1. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی نَزَّلَ عَلی رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ…»؛[5] اى کسانى که ایمان آوردهاید! به خدا و پیامبرش، و کتابى که بر او نازل کرده، و کتب (آسمانى) که پیش از این فرستاده است، ایمان (واقعى) بیاورید.
2. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْض….»؛[6] اى کسانى که ایمان آوردهاید، چیست که چون به شما گویند که براى جنگ در راه خدا بسیج شوید، گویى به زمین می‌چسبید؟!
در این آیه برخی از مسلمانان را با این‌که از دستور پیامبر(ص) برای شرکت در جهاد سر باز زدند، با تعبیر «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» خطاب کرده و مورد سرزنش قرار داده که نشان از وسعت مخاطبان این تعبیر دارد.
3. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».[7]
عبارت «لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» در این آیه احتمال رستگاری را برای مخاطبان قرار داده و آن هم منوط به برخی شرایط است. در حالی‌که اگر عبارت «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» اشاره به مؤمنان واقعی داشت، باید رستگاری را قطعی می‌گرفت.
با توجه به آنچه بیان شد، ایمان از واژگان تشکیکی است، از پایین‌ترین مراتب ایمان تا بالاترین مرتبه آن‌را شامل می‌شود؛ یعنی کسانی که از حداقل ایمان که همان اقرار به شهادتین باشد، تا بالاترین مرتبه‌اش را که مؤمنان واقعی در عمل و عقیده باشند در بر می‌گیرد.
بنابر این، همان‌گونه که گفته شد؛ خطاب «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در قرآن لزوماً در مورد مؤمنان واقعی نیست، بلکه در آیات زیادی، اشاره به مسلمانان عادی دارد.
همچنین این خطاب‌ها مخصوص به مردم یک عصر نیست، و تنها متوجه حاضران در عصر رسول خدا(ص) نخواهد بود، بلکه همه ایمان آورندگان را تا روز قیامت به یک نحو شامل می‌شود.
اما ریشه «کفر» نیز اگرچه از واژگان تشکیکی است و در قرآن، به افراد ناسپاس – حتی اگر مؤمن باشند – نیز کافر گفته شده[8]، اما هر جا در قرآن خطاب «الذین کفروا» آمده، منظور کافرانی هستند که آیات خدا را تکذیب کرده و در مقابل پیامبران به مقابله برخاستند و وعده عذاب به آنها داده شده است؛ مانند:
1. «وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُون»؛[9]
و کسانى که کافر شدند، و آیات ما را دروغ پنداشتند، اهل دوزخ‌اند و همیشه در آن خواهند بود.
2. «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدید»؛[10]
کسانى که به آیات خدا کافر شدند، کیفر شدیدى دارند.
[1] هود، 89.
[2]. همان، 28.
[3]. توبه، 70.
[4]. طه، 47، 80.
[5]. نساء، 136.
[6]. توبه، 38.
[7]. مائده، 90: «اى اهل ایمان! جز این نیست که همه مایعات مست کننده و قمار و بت‌‌هایى که [براى پرستش] نصب شده و پاره چوب‌‌هایى که به آن تفأل زده می‌شود، پلید و نجس و از کارهاى شیطان است پس از آنها دورى کنید تا شاید رستگار شوید».
[8] . آل عمران، 101.
[9]. بقره، 39.
[10]. آل عمران، 4.