یکی از آدابی که در مسأله موضوع چگونگی ایستادن خانم‌ها و آقایان در نماز مطرح شده و البته اختلاف‌نظرهایی هم در این‌باره بیان شده، تقدم ایستادن آقایان بر خانم‌ها در نماز می‌باشد. بعضی از مراجع معظم تقلید حکم به لزوم عقب ایستادن خانم ها داده اند. اما بعضی دیگر از مراجع این حکم را لازم ندانسته و فرموده اند: اگر جلوتر از مرد هم بایستد اشکال ندارد، ولی بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد و بعضی دیگر عقب تر ایستادن زن از مرد را احتیاط مستحب دانسته اند و بعضی هم جلوتر ایستادن زن و یا مساوی با مرد ایستادن زن را مکروه می دانند.
نماز جماعت، فاصله زن و مرد
یکی از موضوعاتی در باب احکام و چرایی ان مورد سؤال و گفتگو قرار دارد این است که چرا در هنگام نماز، “مرد باید جلوتر از زن بایستد؟”
در این فرصت بر آن شده ایم برای دانستن این موضوع و نظر علما و مراجع تقلید در این باره مروری داشته باشیم. با ما همراه باشید.آیهاللَّه وحید: باید بین مرد و زن در حال نماز، حداقل یک وجب فاصله باشد ؛ ولى اگر زن برابر مرد یا جلوتر – در کمتر از فاصله اى که ذکر شد بایستد و هر دو با هم وارد نماز شوند، باید نماز را دوباره بخوانند. نماز خواندن در فاصله کمتر از ده ذراع در غیر شهر مکّه مکروه است.
فقهاء در لزوم و عدم لزوم عقب تر ایستادن خانم ها از مردها در نماز اختلاف نظر دارند و لزوم این مسئله مورد اتفاق تمام فقهاء و مراجع تقلید نیست. بلکه بعضی از مراجع معظم تقلید حکم به لزوم عقب ایستادن خانم ها داده اند. اما بعضی دیگر از مراجع این حکم را لازم ندانسته و فرموده اند: اگر جلوتر از مرد هم بایستد اشکال ندارد، ولی بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد و بعضی دیگر عقب تر ایستادن زن از مرد را احتیاط مستحب دانسته اند و بعضی هم جلوتر ایستادن زن و یا مساوی با مرد ایستادن زن را مکروه می دانند. (1)
چرا در نماز لازم است خانم ها عقب تر از آقایان بایستند ؟ حتی اگر آقا محرم باشد ؟
در خصوص چرایی و علت این حکم فقهی، توجه به این نکات ضروری است:
1. هرچند همه احکام بر اساس مصالح و مفاسد است؛ و هر حکمی دارای فلسفه و علتی است؛ ولی بیان و کشف علت تمام جزئیات احکام، کار بسیار مشکلی است؛ نهایت این که بتوان ضوابط کلی برای احکام بیان نمود؛ که البته کلیت در این جا به معنای اکثری است که قابل استثناست.
2. روح و کمال تمام عبادات به حضور قلب و توجه آن، به درگاه ذات حق تعالی می باشد، به گونه ای که هیچ عبادتی، بدون توجه قلبی، مورد قبول و رحمت ذات حق تعالی واقع نمی شود و از اعتبار ساقط است.
بر همین اساس، شاید آدابی که از سوی نبی خاتم (صلی الله و علیه وآله) و ائمه (علیهم السلام) در خصوص نماز بدست ما رسیده است، برای محافظت توجه قلبی، در نماز باشد.
3. نزدیک هم بودن زن و مرد در یک مکان، در حال نماز، با توجه به جذابیت زن برای مرد (حداقل بعض موارد)، مخّل و مضر به توجه قلبی در نماز می باشد.
محل ایستادن خانم ها در نماز
آیا محل ایستادن خانم ها در نماز، باید عقب تر از مردها باشد؟
آیات عظام امام، بهجت، صافى و نورى: خیر، اگر جلوتر از مرد هم بایستد اشکال ندارد ؛ ولى بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد. (2)
آیهاللَّه تبریزى: باید حداقل بین زن و مرد یک وجب فاصله باشد و با رعایت فاصله، اگر زن هم جلوتر بایستد، نمازش صحیح است. (3)
آیهاللَّه خامنه اى: بنا بر احتیاط واجب باید حداقل بین زن و مرد یک وجب فاصله باشد و با رعایت فاصله، اگر زن هم جلوتر بایستد، نمازش صحیح است.(4)
و رعایت آن در مسجدالحرام لازم نیست.(5)
آیات عظام فاضل و مکارم: زن باید عقب‌تر از مرد بایستد ؛ وگرنه نماز او باطل است و فرقى بین محرم و نامحرم نیست.(6)
آیهاللَّه سیستانى: بنابر احتیاط لازم، زن باید عقب تر از مرد بایستد و فرقى بین محرم و نامحرم نیست.(7)
و این عقب ایستادن، حداقل به مقداری باشد که جای سجده او برابر جای دو زانوی مرد در حال سجده باشد. در نتیجه اگر زن برابر و هم ردیف و به موازات مرد یا جلوتر از مرد بایستد و با هم وارد نماز شوند یعنی همزمان تکبیره الاحرام را بگویند، بنابر احتیاط واجب، هر دو نفر باید نماز را دوباره بخوانند (مگر از مواردی باشد که در انتهاء مسئله خواهد آمد.) و امّا در صورتی که یکی زودتر از دیگری مشغول نماز شود، نماز نفری که دیرتر تکبیره الاحرام را گفته، بنابر احتیاط واجب، باطل است و نماز نفر اول که زودتر تکبیره الاحرام را گفته، در صورتی که بتواند مثلاً در بین نماز، حائلی مانند پرده بین خود و نفر دیگر ایجاد کند یا بیش از چهار متر و نیم از نفر دیگر فاصله بگیرد (8) یا اگر مثلاً مرد است، راه رفته و از زنی که در اثناء نماز، مقابل او مشغول نماز شده، جلوتر بایستد، برای صحیح بودن نمازش باید این کار را انجام دهد و گرنه نماز نفر اول هم، بنابر احتیاط واجب، باطل است امّا اگر این کارها امکان پذیر نیست نماز را ادامه میدهد و در این صورت، نماز نفر اول صحیح است.
آیهاللَّه خامنه اى: بنا بر احتیاط واجب باید حداقل بین زن و مرد یک وجب فاصله باشد و با رعایت فاصله، اگر زن هم جلوتر بایستد، نمازش صحیح است و رعایت آن در مسجدالحرام لازم نیست.
اگر مثلاً مرد نماز بخواند و پس از اتمام نماز، متوجّه شود زنی رو به روی او یا هم ردیف او مشغول نماز بوده، نماز مرد صحیح است امّا اگر در اثناء نماز متوجّه شود، در صورتی نمازش صحیح است که به وظیفه ای که گذشت، عمل نماید. و اگر کسی به علّت ندانستن حکم شرعی، مسأله مذکور را رعایت نمی کرده، در صورتی که در یادگیری مسأله کوتاهی کرده و جاهل مقصّر است، حکم فردی را دارد که عمداً این حکم را رعایت نکرده است لذا نمازش، بنابر احتیاط واجب، باطل است امّا اگر در یادگیری مسأله هیچ کوتاهی نکرده و جاهل قاصر است، نمازهایی را که در حال جهل قصوری خوانده، صحیح است و اعاده یا قضای آن لازم نیست.
لازم به ذکر است؛ حکم مذکور، اختصاص به زمانی دارد که زن و مرد، هر دو می خواهند نماز بخوانند.
شایان ذکر است؛ اگر بین مرد و زنی که برابر هم ایستاده اند یا زن جلوتر از مرد ایستاده و نماز می خوانند، دیوار یا پرده یا چیز دیگری باشد که عرفاً حائل و مانع و فاصل محسوب شود هرچند مانع از مشاهده نباشد و بتوانند همدیگر را ببینند، نماز هر دو صحیح است.
همچنین اگر فاصله بین مرد و زن نمازگزار که برابر هم ایستاده اند یا زن جلوتر ایستاده بیش از ده ذراع (9)باشد یا عرفاً دو مکان محسوب شود، نماز هر دو صحیح است و نیز اگر زن در حال نماز عقب تر از مرد بایستد أقلاً به مقداری که جای سجده او برابر جای دو زانوی مرد در حال سجده باشد، نماز هر دو صحیح است.
نکته:
حکم مذکور شامل همه انواع نمازها، نماز واجب و نماز مستحبی، نماز فرادی و نماز جماعت میشود. همچنین در این حکم، فرقی بین مَحرم و نامحرم نیست. بنابراین، این حکم در مورد زن و شوهر، برادر و خواهر و سایر محارم نیز جاری است.
دقت به این نکته حائز اهمیّت است که حکم مذکور شامل همه مکانها میشود و فرقی بین منزل، مسجد، حرم و مشاهد مشرّفه نیست البتّه این حکم یک استثناء دارد و آن مورد هنگام شلوغی جمعیّت در مکّه مکرّمه است که رعایت این مسأله لازم نیست و سایر اماکن به مکّه مکرّمه ملحق نیستند. آیهاللَّه سیستانى: بنابر احتیاط لازم، زن باید عقب تر از مرد بایستد و فرقى بین محرم و نامحرم نیست.
و امّا این حکم، شامل حال اضطرار نمی شود.(10)
آیهاللَّه وحید: باید بین مرد و زن در حال نماز، حداقل یک وجب فاصله باشد ؛ ولى اگر زن برابر مرد یا جلوتر – در کمتر از فاصله اى که ذکر شد بایستد و هر دو با هم وارد نماز شوند، باید نماز را دوباره بخوانند.(11) نماز خواندن در فاصله کمتر از ده ذراع در غیر شهر مکّه مکروه است.
لذا اگر زن برابر مرد یا جلوتر در کمتر از فاصله اى که ذکر شد بایستد و با هم وارد نماز شوند ، باید نماز را دوباره بخوانند ، و همچنین است بنابر احتیاط واجب در صورتى که یکى زودتر از دیگرى به نماز بایستد.
شایان ذکر است؛ در مسأله فوق، فرقی بین مَحرم و نامحرم نیست. بنابراین، این حکم در مورد زن و شوهر، برادر و خواهر و سایر محارم نیز جاری است.
بنابر این اگر بین مرد و زن که برابر هم ایستاده اند، یا زن جلوتر ایستاده و نماز می خوانند ، دیوار یا پرده یا چیز دیگرى باشد که یکدیگر را نبینند ، نماز هر دو اشکال ندارد ، اگر چه بین آنها کمتر از فاصله اى که قبلا ذکر شد ، باشد. (12)
پی نوشت:
1- توضیح المسائل مراجع، سید محمد حسن بنی هاشمی، ج1، مسئله886
2- توضیح المسائل مراجع، م 886 و نورى، توضیح المسائل، م 9-887
3- توضیح المسائل مراجع، م 886
4- توضیح المسائل مراجع، م 886 و خامنه اى، اجوبه الاستفتاءات، س 374
5- اجوبه الاستفتائات، ص81، س 374
6- توضیح المسائل مراجع ، م 886
7- توضیح المسائل مراجع، م 886
8- فاصله چهار متر و نیم بین زن و مرد از موقف و محلّ ایستادن یکی تا موقف و محلّ ایستادن دیگری محاسبه میشود حتّی در صورتیکه زن نمازگزار روبرو و جلوی مرد نمازگزار مشغول نماز باشد.
9- ده ذراع به فتوای معظم له، تقریباً چهار متر و نیم است.
10- توضیح المسائل جامع، ج1، ص 315، شرط ششم از شرایط مکان مصلی، از م 1047 تا م 1057 – استفتائات آیت الله سیستانی، ویژه نمایندگان، دفتر قم، ص 82 و ص 90
11- وحید، توضیح المسائل، م 895 – 896
12- توضیح المسائل، ص 361، شرط ششم، م 896 و 897