پرسش:
برای انس و آشتی با خدا، چه باید کرد؟ چگونه می‌توانیم در ماه مبارک رمضان، حس دعا و راز و نیاز با خدا بیابیم؟
پاسخ:
راه انس با چیزی، برقراری ارتباط زیاد با آن است و این مطلب از نقطه نظر روان‌شناختی، امری مسلّم و غیر قابل انکار است. در این رابطه پرسش‌هایی چند قابل طرح است:
چگونه انسان، این «بی‌نهایت کوچک»، می‌تواند با آفریدگار هستی – آن «بی‌نهایت بزرگ» – رابطه برقرار کند و این پیوند، او را از خاک تا افلاک بالا ببرد؟ چگونه این «هیچ»، به آن «همه» متصل می‌شود؟ آیا جز «دعا و نیایش»، راهی برای این پیوند هست؟ دعا چیست؟ شرایط آن کدام است؟ استجابت دعا یعنی چه؟ پیدا کردن «حال» در دعا چگونه به دست می‌آید؟ به چه زبانی باید دعا کرد؟ نیایش چه تأثیر روحی و معنوی بر زندگی ما دارد و… ؟
می‌دانیم که دعا، تنها خواندن جملات و الفاظی چند – بی‌حضور دل و بی‌کشش روح – نیست؛ بلکه خواستن از ژرفای جان است. اگر دعا از جان سوخته و عطشناک برآید، «اجابت» الهی، آب گوارایی بر عطش سوزان دل سوختگان خواهد بود.
باید اجازه داد تا پای اشک، از جاده دل عبود کند. باید گذاشت وقتی آسمان دل می‌گیرد، باران اشک جاری شود. باید گذاشت در حالت اظطراب و طلب و درماندگی، عنان سخن به دست دل داده شود تا صمیمانه با خدا حرف بزند و مثل یک کودک، زار بزند، اشک بریزد، با اصرار بخواهد و یقین داشته باشد که این پای بر زمین کوبیدن و اشک ریختن و التماس کردن، موجب برآمدن حاجت می‌شود. «گریه»، سلاح نیایش‌گر و «امید»، سرمایه او است: «ارحم من رأس ماله الرّجاء و سلاحُه البکاء…»۱. باید کاری کرد تا چشمه «ربّنا»، از دل بجوشد و بر کویر سینه‌های سوزان جاری شود و دشت عطشناک جان را سیراب کند.
حس دعا
اگر «احساس نیاز» و «ابراز حاجت»، از طرف بنده و «قدرت رفع آن» و «اجابت دعا» از سوی خدا باشد؛ آنچه این دو سو را به هم وصل می‌کند، «نیایش» است. هر چه انسان فقر و نیاز خویش را بیشتر بشناسد و به قدرت و رحمت الهی آگاه‌تر باشد، حس دعا بهتر به دست می‌آید.
احساس بی‌نیازی، طغیان و روی گردانی می‌آورد. قرآن کریم می‌فرماید: انسان همین که خود را غنی و بی‌نیاز حس کند، سر به طغیان و گردن‌کشی می‌گذارد: (کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَی، أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى)۲. هر چه فقر و نیاز خود را بیشتر حس کند و سررشته کارها را به دست معبود ببیند، کشش به سوی خدا بیشتر خواهد بود. قرآن می‌فرماید: ای مردم، شما همه نیازمند خداوند هستید و او بی‌نیاز ستوده است: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ)۳
نیازمندی و وابستگی انسان به خدا کافی نیست؛ بلکه درک این دو، برانگیزاننده‌ی آن «حس دعا» است. باید حجاب بین بنده و خالق کنار برود. غرور، خودخواهی، تکبّر، بی‌اعتنایی، طلب‌کاری، قساوت دل، یأس و نومیدی، و… همه به نوعی «حجاب» به شمار می‌رود. بر عکس، حالاتی همچون شکسته‌دلی، تضرّع، گریه، خشوع، امید، اظطرار، التجا، پناه آوردن، یقین به اجابت، خسته نشدن از طلب، رقّت قلب و… پرده‌ها و حجاب را کنار می‌زند. سفارش حضرت پیامبر(ص) چنین است: آن گاه که رقّت دل حاصل شد، دعا را غنیمت شمارید، که رحمت خداوند است: «اغتنموا الدعاء عند الرقه، فانها رحمه»۴
خدا به کدام دل نزدیک‌تر است؟ نجوای کدام نیایش‌گر از بام خانه تا ملکوت بالا می‌رود؟
درکوی ما شکسته دلی می‌خرند و بس بازار خودفروشی از آن سوی دیگر است
حدیث قدسیِ «انا عندالمنکسره قلوبهم»۵؛ «من نزد شکسته دلانم»، اشاره به این حقیقت دارد که:
افتادگی آموز اگر طالب فیضی هرگز نخورد آب زمینی که بلند است
حضرت رسول(ص) هر گاه دعا و نیایش می‌کرد، مانند شخص محتاجی – که دست نیاز و طلب گشوده و غذا می‌خواهد – دست خود را به آستان خداوند بلند می‌کرد.۶ این حالت نیاز و درماندگی است که رحمت را نازل می‌کند و نگاه عنایت خدا را به سوی نیایش‌گر بر می‌گرداند و «بزرگی»، در همین «فروتنی» و «عزّت» در سایه‌ی همین «تواضع» است.
«دعا» اقبال بنده به درگاه الهی و «اجابت»، اقبال خداوند به بنده است. اگر مفهوم آن دو در دل جای گیرد، حالت دعا و نیایش پدید می‌آید. چه سعادتی بالاتر از اینکه یک «بنده»، مورد عنایت «مولا» قرار گیرد و صدایش را بشنود و خوشش آید و جواب بدهد و گاهی جواب دادن را طولانی کند تا بیشتر صدای نجوا و نیایش بنده را بشنود.
پس از تأخیر استجابت، نباید چندان نگران و ناامید شد. گاهی مولا صلاح بنده را بهتر می‌داند. گاهی هم تأخیر از جهت دیگر است؛ چنانکه آمده است: «گاهی خداوند، اجابت دعای مؤمن را به تأخیر می‌اندازد؛ چون مشتاق دعای او است و می‌فرماید: صدایی است که دوست دارم آن را بشنوم»۷.
شاید هم، دعا از صمیم دل و از روی خلوص نیت نبوده و شرایط استجابت در آن فراهم نیست. مگر دعا از دل غافل و زبان یاوه‌گو و نیت آلوده و نیایش‌گر ریاکار، این اندازه اثر دارد که به آسمان رود و به آستان خدا رسد؟!
به هر حال ، حال را هم باید از خدا خواست که «محوّ الاحوال» است.
امام علی(ع) می‌فرمایند: خشکیدن اشک از چشم‌ها، نتیجه قساوت دل و آن، نتیجه زیاد شدن گناهان است: «ما جفّت الدموع الا لقسوه القلوب، و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب»۸.
عصیان و گناه، پرتگاه دل ماست مسدود به روی عقل، راه دل ماست
خشکیدن اشک گریه از چشم گویای سقوط پایگاه دل ماست۹
آداب دعا
۱. مداومت و پیوستگی در دعا؛ یعنی همیشه ، همه جا، در هر حال، غم و شادی، راحتی و رنج، فقر و دارایی، پیری و جوانی، بیماری و تندرستی، شدّت و رخا و… باید دعا کرد و به راز و نیاز با معبود پرداخت.
۲. پرهیز از گناه؛ چرا که گاهی گناهان مانع اجابت دعا می‌شود: «اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدعاء»۱۰.
۳. دعای دسته جمعی و آمین گفتن گروهی از مؤمنان؛ روایت است که : «هرگاه برای امام باقر(ع) مشکلی پیش می‌آمد، زنان و کودکان خانواده را جمع می‌کرد و دعا می‌کرد و آنان آمین می‌گفتند».۱۱
۴. دعا با نام‌های نیک خدا و ستایش و حمد و ثنا پیش از دعا؛ چرا که هر نامی کلید دری از رحمت‌های الهی است و هر اسمی خاصیّتی دارد. ستایش الهی، شرط ادب پیش از عرض حاجت است.
۵. بازگو کردن حاجت‌ها و برشمردن نیازها؛ هر چند که خداوند دانای همه چیز است و هم نامه نانوشته خواند و هم اسرار نهفته می‌داند؛ اما خودِ این مطرح کردن، گامی نزدیک به اجابت است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «خداوند می‌داند آنچه را که بنده‌اش هنگام دعا می‌خواهد؛ ولی دوست دارد که نیازها را به درگاه الهی عرضه کند. پس هرگاه دعا می‌کنی، حاجت‌هایت را یک به یک نام ببر».۱۲
۶. اصرار و الحاح و خسته نشدن و پیوسته خواستن؛ چرا که وقتی دری بسیار کوفته شود، کسی پیدا می‌شود که در را باز کند. اصرار در دعا، مایه‌ی گشوده شدن در رحمت و اجابت الهی است.
۷. داشتن همت بلند و خواستن حاجت‌های مهم؛ خواسته‌ها هر چه متعالی‌تر، با ارزش‌تر و فراگیرتر باشد، بهتر و به استجابت نزدیک‌تر است. خواسته‌ها، تنها مادی و برای رفع مشکلات معیشتی نباشد؛ خواسته‌های معنوی و اخروی نیز مد نظر باشد.
قرآن کریم می‌فرماید: آنان که از خدا فقط دنیا می‌خواهند، در آخرت نصیبی ندارند؛ اما بعضی هم نیکی دنیا و هم نیکی آخرت و نجات از دوزخ می‌خواهند: (رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَفِی الآخِرَهِ حَسَنَهً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ)۱۳.
در دعا پسندیده است از پیشوایان مکتب، بهره جوییم و ادب دعا کردن و داشتن خواسته‌های متعالی را از آنان بیاموزیم. دنیای غنی و فراگیر «خواسته‌های متعالی» در دعاهای معصومین، عالمی زیبا و بی‌پایان است. تنها کافی است به دعای امام سجاد(ع) (دعای مکارم الاخلاق)۱۴
توجه به این نکته بایسته است که مکان و زمان دعا، در رسیدن به آثار و نتایج مادی و معنوی آن، تأثیر به سزا دارد و اولیای الهی، مکان‌ها و اوقاتی را بیان کرده‌اند که دعا در آنها زودتر به اجابت می‌رسد. در میان اوقاتی که مناسبت بیشتری برای دعا و مناجات با قاضی الحاجات دارد، ماه مبارک رمضان دارای جایگاهی ممتاز است و دعا و نیایش در این ماه، حال و هوایی دیگر و اثری شگرف دارد.
ماه رمضان، تنها بهار قرآن کریم و هنگامه تلاوت کلام روح‌بخش خداوند نیست؛ بلکه فصل شکفتن گل‌واژه‌های دعا و غنچه‌های نیایش بر لب‌های مشتاقان مؤمن نیز می‌باشد. روزه‌داران خداجو، در زلال رمضان، دل و جان را می‌شویند و بر گرد حریم دوست پرواز می‌کنند و بر شاخسار ذکر و یادِ محبوب و دعا و نجوا با او، آشیان می‌گیرند. با اشک روان، دشت تفتیده‌ی قلبشان را نمناک می‌سازند و بر درد و زخم دلشان مرهمی می‌نهند.
در این میان، دعاها و مناجات‌های امامان معصوم – علیهم السلام – سوز و نوایی دیگر دارد. حقایق و معارفی که در این ماه عزیز، در قالب دعا از نای پاک برگزیدگان حق برآمده، از محتوا و ژرفای خاصی برخوردار است. انس با دعاهای اهل بیت – علیهم السلام – در ماه رمضان، در بهره‌مندی بیشتر از مهمان‌خانه الهی و سفره گسترده این ماه، بسی سودمند و پرفایده است. دعاهای رسیده از برگزیدگان حق در این ماه نورانی، بسیار است… .
«الهی، در هندسه وجود، توحید را نقطه پرگارمان ساز، دایره تلاشمان را بر محور نقطه ایمان قرار بده و خطّ زندگی را امتدادی از نقطه های نیاز بساز. زاویه دیدمان را باز کن تا چشم بگشاییم، به چهره‌ی حقیقت و گوش سپاریم، ولی به آهنگ معنویت».۱۵
پی‌نوشت‌هاــــــــــــــ
دعای کمیل.
علق/آیه ۶.
فاطر/آیه ۱۵.
بحارالأنوار/ج ۹۳/ص ۳۱۳.
منیه المرید/ص۱۲۳ از تفسیر کشف الاسرار/ج ۱/ص۱۲۳.
عده الداعی/ابن فهد حلّی/ص ۱۳۹.
بحارالأنوار/ج ۹۷/ص ۲۹۶.
همان/ج ۷۰/ص ۳۵۴.
برگ و بار/ص ۲۸۶.
دعای کمیل.
کافی/کلینی/ج ۲/ص ۵۲۵.
وسائل الشیعه/ج ۴/ص ۱۹۱.
بقره/آیات ۲۰۰ و ۲۰۱.
صحیفه‌ی سجادیه/دعای ۲۰؛ مفاتیح الجنان/دعای مکارم الاخلاق.
الهی نامه/حسن حسن‌زاده آملی/ص ۷۰؛ منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی ویژه ماه مبارک رمضان/گروه مؤلفان/قم/دفتر نشر معارف/چاپ پنجم (ویراست دوم)/زمستان ۱۳۸۵/صص ۹۲-۸۷.