ماه رمضان
به تاخیر نیانداختن افطار
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لا یَزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما عَجَّلُوا الفِطرَ (1) ؛
مردم، تا وقتى که زود افطار میکنند، در نیکیاند.
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: عَجِّلُوا الإِفطارَ و أخِّرُوا السَّحورَ .(2) ؛
افطارى را زود بخورید و سحرى را به تأخیر اندازید.
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: مِن فِقهِ الرَّجُلِ فی دینِهِ تَعجیلُ فِطرِهِ و تَأخیرُ سَحورِهِ(3) ؛
از دین شناسى مرد(فرد)، زود افطارى خوردن و تأخیر در سحرى خوردن است.
اول نماز، بعد افطار
تهذیب الأحکام عن زراره و فضیل عن الإمام الباقر علیهالسلام: «فی رَمَضانَ تُصَلّی ثُمَّ تُفطِرُ ، إلاّ أن تَکونَ مَعَ قَومٍ یَنتَظِرونَ الإِفطارَ، فَإِن کُنتَ مَعَهُم فَلا تُخالِف عَلَیهِم و أفطِر ثُمَّ صَلِّ، و إلاّ فَابدَأ بِالصَّلاهِ.»
قُلتُ: ولِمَ ذلِکَ؟ قالَ: «لِأَنَّهُ قَد حَضَرَکَ فَرضانِ: الإِفطارُ وَالصَّلاهُ، فَابدَأ بِأَفضَلِهِما، و أفضَلُهُمَا الصَّلاهُ.»
ثُمَّ قالَ: «تُصَلّی و أنتَ صائِمٌ فَتُکتَبُ صَلاتُکَ تِلکَ فَتُختَمُ بِالصَّومِ، أحَبُّ إلَیَّ.»(۴)
از امام باقر علیهالسلام روایت شده است: «در (ماه) رمضان نماز میخوانى و سپس افطار میکنى، مگر آن که با گروهى باشى که منتظر افطارند. اگر با آنان بودى، بر خلاف آنان عمل نکن؛ افطار کن و سپس نماز بخوان، وگرنه اوّل، نماز بخوان.» گفتم: براى چه؟
فرمود: «براى آن که دو واجب برایت پیش آمده است: افطار و نماز. اوّل به آن بپرداز که برتر است و نماز، برترینِ آن دو است.»
سپس فرمود: «نماز میخوانى، در حالى که روزهاى. پس، آن نمازت با روزه به پایان برده میشود. این نزد من، محبوبتر است.»
– قال الإمام الباقر علیهالسلام: تُقَدِّمُ الصَّلاهَ عَلَى الإِفطارِ، إلاّ أن تَکونَ مَعَ قَومٍ یَبتَدِئونَ بِالإِفطارِ فَلا تُخالِف عَلَیهِم و أفطِر مَعَهُم، و إلاّ فَابدَأ بِالصَّلاهِ؛ فَإِنَّها أفضَلُ مِنَ الإِفطارِ، و تُکتَبُ صَلاتُکَ و أنتَ صائِمٌ أحَبُّ إلَیَّ. (۵) ؛ نماز را بر افطار مقدّم میدارى، مگر آن که با گروهى باشى که اوّل، افطار میکنند. پس با آنان مخالفت نکن و با ایشان افطار کن، وگرنه اوّل، نماز بخوان؛ چرا که بهتر از افطار است و نمازت با حالت روزه نوشته میشود و این نزد من، محبوبتر است.
– قال الإمام الصادق علیهالسلام: یُستَحَبُّ لِلصّائِمِ ـ إن قَوِیَ عَلى ذلِکَ ـ أن یُصَلِّیَ قَبلَ أن یُفطِرَ(۶)؛
براى روزهدار، مستحب است که اگر توان داشته باشد، پیش از افطار، نماز بخواند.
امام باقرعلیه السلام فرمود: «براى آن که دو واجب برایت پیش آمده است: افطار و نماز. اوّل به آن بپرداز که برتر است و نماز، برترینِ آن دو است.»
سپس فرمود: «نماز میخوانى، در حالى که روزهاى. پس، آن نمازت با روزه به پایان برده میشود. این نزد من، محبوبتر است.»
– عیون أخبار الرضا علیهالسلام عن رجاء بن أبی الضحّاک ـ فی وَصفِ صَومِ الإِمامِ الرِّضا علیهالسلام ـ کانَ ـ إذا أقامَ فی بَلدَهٍ عَشَرَهَ أیّامٍ ـ صائِما لا یُفطِرُ، فَإِذا جَنَّ اللَّیلُ بَدَأَ بِالصَّلاهِ قَبلَ الإِفطارِ(۷)؛ عیون أخبار الرضا علیهالسلام به نقل از رجاء بن ابى ضحّاک، در توصیف روزه امام رضا علیهالسلام نقل میکند: هر گاه در شهرى دَه روز میماند، روزه بود و افطار نمیکرد. پس چون شب فرا میرسید، اوّل پیش از افطار، نماز میخواند.
– و قَد رُوِیَ أیضا فی ذلِکَ أنَّکَ إذا کُنتَ تَتَمَکَّنُ مِنَ الصَّلاهِ و تَعقِلُها و تَأتی بِها عَلى حُدودِها قَبلَ أن تُفطِرَ، فَالأَفضَلُ أن تُصَلِّیَ قَبلَ الإِفطارِ، …(۸) ؛ روایت شده که: هر گاه میتوانستى نماز را آگاهانه و با همه حدود و آدابش، پیش از آن که افطار کنى، بخوانى، بهتر آن است که قبل از افطار کردن، نماز بخوانى؛ و اگر از کسانى بودى که دلت پیش افطار کردن بود و میل تو، تو را از نماز مشغول میکرد، اوّل، افطار کن تا وسوسه نفْسِ ملامتگر از تو برهد، جز این که شرط است که پرداختن به افطار پیش از نماز، سبب نشود که وقت نماز بگذرد.
صدقه دادن
– قال الإمام الرضا علیهالسلام: مَن تَصَدَّقَ وَقتَ إفطارِهِ عَلى مِسکینٍ بِرَغیفٍ، غَفَرَ اللهُ لَهُ ذَنبَهُ، و کَتَبَ لَهُ ثَوابَ عِتقِ رَقَبَهٍ مِن وُلدِ إسماعیلَ(۹) ؛ هر کس پیش از افطار کردن، گِردهاى نان به بینوایى صدقه دهد، خداوند، گناهش را میآمرزد و براى او ثواب آزاد کردن بندهاى از فرزندان اسماعیل را مینویسد.
– قال الإمام الصادق علیهالسلام: کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیهماالسلام إذا کانَ الیَومُ الَّذی یَصومُ فیهِ أمَرَ بِشاهٍ فَتُذبَحُ و تُقطَعُ أعضاءً و تُطبَخُ، فَإِذا کانَ عِندَ المَساءِ أکَبَّ عَلَى القُدورِ حَتّى یَجِدَ ریحَ المَرَقِ و هُوَ صائِمٌ، ثُمَّ یَقولُ: «هاتُوا القِصاعَ، اِغرِفوا لاِلِ فُلانٍ وَاغرِفوا لاِلِ فُلانٍ»، ثُمَّ یُؤتى بِخُبزٍ و تَمرٍ فَیَکونُ ذلِکَ عَشاءَهُ، صَلَّى اللهُ عَلَیهِ و عَلى آبائِهِ(۱۰)؛ امام صادق علیهالسلام فرمود که امام سجّاد علیهالسلام هر روز که روزه میگرفت، دستور میداد که گوسفندى ذبح شود و قطعه قطعه و پخته گردد. عصر که میشد، بر روى دیگها خم میشد تا بوى آب گوشت را در حال روزه احساس کند. سپس میفرمود: «ظرفها را بیاورید. براى فلان خانواده بریزید. براى فلان خانواده بریزید… .» سپس نان و خرماى خشک میآوردند و غذایش همان بود. درود خدا بر او و پدرانش باد!
قرائت سوره مبارکه قدر
– قال الإمام زین العابدین علیهالسلام: «إِنَّـآ أَنزَلْنَـهُ فِى لَیْلَهِ الْقَدْرِ» عِندَ فُطورِهِ و عِندَ سَحورِهِ، کانَ فیما بَینَهُما کَالمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فی سَبیلِ اللهِ تَعالى(۱۱) ؛ هر کس هنگام افطارى و سحرى خوردن، سوره «إنّا أنزلناه» بخواند، میان آن دو (وقت) همچون کسى خواهد بود که در راه خدا به خون خویش آغشته است.
دعا کردن
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنَّ لِلصّائِمِ عِندَ فِطرِهِ لَدَعوَهً ما تُرَدُّ(۱۲) ؛ براى روزهدار، هنگام افطارش، یک دعاى مستجاب است.
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنَّ لِکُلِّ صائِمٍ دَعوَهً، فَإِذا هُوَ أرادَ أن یُفطِرَ فَلیَقُل عِندَ أوَّلِ لُقمَهٍ:
یا واسِعَ المَغفِرَهِ اغفِر لی(۱۳)؛ هر روزهدارى، یک دعا (ى مستجاب) دارد. پس هر گاه خواست افطار کند، هنگام اوّلین لقمه بگوید: «اى آن که آمرزشت گسترده است! مرا بیامرز!»
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لِکُلِّ عَبدٍ صائِمٍ دَعوَهٌ مُستَجابَهٌ عِندَ إفطارِهِ، اُعطِیَها فِی الدُّنیا أو ذُخِرَ لَهُ فِی الآخِرَهِ (۱۴) ؛ هر بنده روزهدارى، هنگام افطارش، یک دعاى مستجاب دارد، که آن، یا در دنیا به او داده میشود و یا براى آخرتش ذخیره میشود.
روایت شده شده که : هر گاه میتوانستى نماز را آگاهانه و با همه حدود و آدابش، پیش از آن که افطار کنى، بخوانى، بهتر آن است که قبل از افطار کردن، نماز بخوانى؛ و اگر از کسانى بودى که دلت پیش افطار کردن بود و میل تو، تو را از نماز مشغول میکرد، اوّل، افطار کن تا وسوسه نفْسِ ملامتگر از تو برهد، جز این که شرط است که پرداختن به افطار پیش از نماز، سبب نشود که وقت نماز بگذرد.
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ثَلاثَهٌ لا تُرَدُّ دَعوَتُهُم: الصّائِمُ حَتّى یُفطِرَ، وَالإِمامُ العادِلُ، و دَعوَهُ المَظلومِ(۱۵) ؛ سه نفرند که دعایشان رد نمیشود: روزهدار، تا آن که افطار کند؛ پیشواى دادگر؛ و نفرین ستمدیده.
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: أربَعَهٌ لا تُرَدُّ لَهُم دَعوَهٌ حَتّى تُفتَحَ لَهُم أبوابُ السَّماءِ و تَصیرَ إلَى العَرشِ: … وَالصّائِمُ حَتّى یُفطِرَ (۱۶)؛ چهار نفرند که دعایى از آنان رد نمیشود، تا آن که درهاى آسمان براى آنان گشوده شود و دعایشان به عرش برسد: … (یکی از آنان) روزهدار، تا آن که افطار کند.
خواندن دعای پیش از افطار
ماه رمضان
– إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا أفطَرَ قالَ:
بِسمِ اللهِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلى رِزقِکَ أفطَرتُ، تَقَبَّل مِنّی إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ (۱۷) ؛ پیامبر صلی الله علیه و آله، هر گاه افطار میکرد، میگفت:
«به نام خدا. خدایا! براى تو روزه گرفتم و بر روزىِ تو افطار کردم. از من بپذیر! همانا تو شنواى دانایى.»
– عمل الیوم واللیله عن ابن عبّاس: کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ یَقولُ:
اللّهُمَّ لَکَ صُمنا و عَلى رِزقِکَ أفطَرنا، فَتَقَبَّل مِنّا إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ(۱۸) ؛ به نقل از ابن عبّاس ـ پیامبر خدا، هر گاه افطار میکرد، میگفت:
«خدایا! براى تو روزه گرفتیم و بر روزىِ تو افطار کردیم. پس از ما بپذیر! همانا تو شنواى دانایى.»
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إذا قُرِّبَ إلى أحَدِکُم طَعامٌ و هُوَ صائِمٌ فَلیَقُل:
بِاسمِ اللهِ وَالحَمدُللهِِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلى رِزقِکَ أفطَرتُ و عَلَیکَ تَوَکَّلتُ، سُبحانَکَ و بِحَمدِکَ، تَقَبَّل مِنّی إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ(۱۹) ؛ هر گاه نزدیک یکى از شما که روزه است، غذایى آوردند، بگوید:
«به نام خدا، و حمد از آنِ خداست. خداوندا! براى تو روزه گرفتم و بر روزىِ تو افطار کردم و بر تو توکّل نمودم. تو منزّهى و تو را میستایم. از من بپذیر! همانا تو شنواى دانایى.»
– عمل الیوم واللیله عن معاذ: کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ قالَ:
الحَمدُللهِِ الَّذی أعانَنی فَصُمتُ، و رَزَقَنی فَأَفطَرتُ(۲۰) ؛ پیامبر خدا، هر وقت افطار میکرد، میگفت: «سپاس، خدایى را که مرا یارى کرد تا روزه گرفتم و روزیام داد تا افطار کردم.»
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنَّ لِلصّائِمِ عِندَ فِطرِهِ دَعوَهً: اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ أن تَغفِرَ لی ذُنوبی(۲۱) ؛ روزهدار را هنگام افطارش، دعایى چنین است: «پروردگارا! تو را به آن رحمتت که هر چیز را فرا گرفته است، میخوانم که گناهانم را بیامرزى.»
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:هر بنده روزهدارى، هنگام افطارش، یک دعاى مستجاب دارد، که آن، یا در دنیا به او داده میشود و یا براى آخرتش ذخیره میشود.
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ما مِن عَبدٍ یَصومُ فَیَقولُ عِندَ إفطارِهِ: «یا عَظیمُ یا عَظیمُ؛ أنتَ إلهی لا إلهَ لی غَیرُکَ، اِغفِر لِیَ الذَّنبَ العَظیمَ؛ إنَّهُ لا یَغفِرُ الذَّنبَ العَظیمَ إلاَّ العَظیمُ» إلاّ خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ کَیَومَ وَلَدَتهُ اُمُّهُ(۲۲)؛ هیچ بندهاى نیست که روزه بگیرد و هنگام افطارش بگوید: «اى بزرگ، اى بزرگ! تو معبود منى. هیچ معبودى جز تو نیست. گناه بزرگ مرا بیامرز! همانا گناه بزرگ را جز بزرگ نمیآمرزد» ، مگر آن که از گناهانش بیرون میآید ، همچون روزى که مادرش او را زاده است.
– قال الإمام الباقر علیهالسلام: جاءَ قَنبَرٌ مَولى عَلِیٍّ علیهالسلام بِفِطرِهِ إلَیهِ … فَلَمّا أرادَ أن یَشرَبَ قالَ:
بِاسمِ اللهِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمنا و عَلى رِزقِکَ أفطَرنا، فَتَقَبَّل مِنّا إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ(۲۳) ؛ قنبر، غلام على علیهالسلام، افطارى را نزد وى آورد… . چون خواست بیاشامد، فرمود: «به نام خدا . خداوندا! براى تو روزه گرفتیم و با روزىِ تو افطار کردیم. پس، از ما بپذیر! همانا تو شنواى دانایى.»
– قال الإمام الکاظم عن آبائه علیهمالسلام: إذا أمسَیتَ صائِما فَقُل عِندَ إفطارِکَ: «اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلى رِزقِکَ أفطَرتُ و عَلَیکَ تَوَکَّلتُ» یُکتَب لَکَ أجرُ مَن صامَ ذلِکَ الیَومَ(۲۴) ؛ امام کاظم علیهالسلام به نقل از پدرانش علیهمالسلام فرمود: چون روزه بودى، هنگام افطار خویش بگو: «خداوندا! براى تو روزه گرفتم و بر روزىِ تو افطار کردم و بر تو توکّل نمودم» تا برایت پاداش کسى را بنویسند که آن روز را روزه داشته است.
– قال الإمام الرضا علیهالسلام: مَن قالَ عِندَ إفطارِهِ: «اللّهُمَّ لَکَ صُمنا بِتَوفیقِکَ و عَلى رِزقِکَ أفطَرنا بِأَمرِکَ، فَتَقَبَّلهُ مِنّا وَاغفِر لَنا إنَّکَ أنتَ الغَفورُ الرَّحیمُ» غَفَرَ اللهُ ما أدخَلَ عَلى صَومِهِ مِنَ النُّقصانِ بِذُنوبِهِ (۲۵)؛ هر کس هنگام افطارش بگوید: «خداوندا! با توفیق تو، برایت روزه گرفتیم و به فرمان تو با روزیات افطار کردیم. پس، آن را از ما بپذیر و ما را بیامرز! همانا تو آمرزنده مهربانى»، خداوند، کاستیهایى را که او با گناهانش بر روزهاش وارد کرده، میآمرزد.
افطار با خرما یا کشمش یا شیرینى یا شیر یا آب وِلَرم
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: أفضَلُ ما یَبدَأُ بِهِ الصّائِمُ بِزَبیبٍ أو شَیءٍ حُلوٍ(۲۶) ؛ برترین چیزى که روزهدار، افطارش را با آن آغاز میکند، کشمش یا چیزى شیرین است.
– قال الإمام الصادق علیهالسلام: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله أوَّلُ ما یُفطِرُ عَلَیهِ فی زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ، و فی زَمَنِ التَّمرِ التَّمرُ(۲۷) ؛ اوّلین چیزى که پیامبر خدا روزهاش را با آن افطار میکرد، در زمانِ رُطَب، رطب بود و در زمانِ خرما، خرما. (رُطَب، خرماى رسیده است و تَمر، خرماى خشک.)
– قال رسول الله صلی الله علیه و آله: مَن أفطَرَ عَلى تَمرٍ حَلالٍ، زیدَ فی صَلاتِهِ أربَعُمِئَهِ صَلاهٍ(۲۸) ؛ هر کس با خرماى حلال افطار کند، به پاداش نمازش به اندازه چهارصد نماز افزوده میشود.
– قال الإمام الباقر علیهالسلام: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا صامَ فَلَم یَجِدِ الحَلواءَ أفطَرَ عَلَى الماءِ(۲۹) ؛ پیامبر خدا، هر گاه روزه بود و حلوا (شیرینى) نمییافت، با آب افطار میکرد.
رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: هیچ بندهاى نیست که روزه بگیرد و هنگام افطارش بگوید: «اى بزرگ، اى بزرگ! تو معبود منى. هیچ معبودى جز تو نیست. گناه بزرگ مرا بیامرز! همانا گناه بزرگ را جز بزرگ نمیآمرزد» ، مگر آن که از گناهانش بیرون میآید ، همچون روزى که مادرش او را زاده است.
– قال الإمام الصادق علیهالسلام: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ بَدَأَ بِحَلواءَ یُفطِرُ عَلَیها، فَإِن لَم یَجِد فَسُکَّرَهٍ أو تَمَراتٍ، فَإِذا أعوَزَ ذلِکَ کُلُّهُ فَماءٍ فاتِرٍ، و کانَ یَقولُ: یُنَقِّی المَعِدَهَ وَالکَبِدَ، …(۳۰) ؛ پیامبر خدا، هر گاه افطار میکرد، با حلوا (شیرینى) آغاز میکرد و اگر نمییافت، با شِکر یا چند خرما و اگر اینها هم نبودند، با آب ولرم افطار میکرد و میفرمود: «معده و کبد را تمیز میکند و بو و دهان را خوشبو میسازد و دندانها را محکم میکند و سیاهى چشم را تقویت میکند و مردمک چشم را پر نور میسازد و گناهان را کاملاً میشوید و هیجان و رگها و صفراى غالب را مینشاند و بلغم را قطع میکند و حرارت معده را آرام میکند و سردرد را میبرد.»
– قال الإمام الباقر علیهالسلام: إنَّ عَلِیّا علیهالسلام کانَ یَستَحِبُّ أن یُفطِرَ عَلَى اللَّبَنِ(۳۱) ؛ على علیهالسلام خوش میداشت که با شیر، افطار کند.
– قال الامام الصادق علیهالسلام: الإِفطارُ عَلَى الماءِ یَغسِلُ الذُّنوبَ مِنَ القَلبِ (۳۲) ؛ افطار با آب، آلودگیها را از دل میشوید.
پی‌نوشت‌ها:
۱- صحیح البخاری: ۲/ ۶۹۲/۱۸۵۶، صحیح مسلم: ۲/۷۷۱/۴۸، سنن الترمذی: ۳/۸۲/۶۹۹، مسند ابن حنبل: ۸/۴۲۶/۲۲۸۶۸، کنز العمّال: ۸/۵۱۱/۲۳۸۸۶ .
۲- المعجم الکبیر: ۲۵/۱۶۳/ ۳۹۵، اُسدالغابه: ۷/۳۱۰/۷۴۲۶، الفردوس: ۲/۱۰/۲۰۸۴، سلسله الأحادیث الصحیحه: ۴/۳۷۵ /۱۷۷۳، کنز العمّال: ۸/۵۱۰/۲۳۸۷۹ .
۳- تاریخ دمشق: ۵۲/۱۳۸/۱۰۹۵۶ عن أنس، کنز العمّال: ۸/۵۱۱/۲۳۸۹۰ .
۴- تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۸/۵۷۰، مصباح المتهجّد: ۶۲۶ .
۵- المقنعه: ۳۱۸ .
۶- تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۹/۵۷۵، الإقبال: ۱/۲۳۷، بحارالأنوار: ۹۸/۸/۲ .
۷- عیون أخبارالرضا علیهالسلام: ۲/۱۸۲/۵، بحار الأنوار: ۹۶/۳۱۴/۱۲٫
۸- المقنعه : ۳۱۸ .
۹- فضائل الأشهر الثلاثه: ۹۶/۸۰ ، بحارالأنوار: ۹۶/۳۱۸/۱۰ .
۱۰- الکافی: ۴/۶۸/۳، المحاسن: ۲/۱۵۸/۱۴۳۲، من لا یحضره الفقیه: ۲/۱۳۴/۱۹۵۵، مکارم الأخلاق:۱/۲۹۷/۹۳۰، المناقب لابن شهر آشوب: ۴/۱۵۵، بحارالأنوار : ۹۶/۳۱۷/ ۶٫
۱۱- الإقبال: ۱/۲۴۰ .
۱۲- سنن ابن ماجه:۱/۵۵۷/۱۷۵۳، المستدرک على الصحیحین:۱/۵۸۳/۱۵۳۵، الدعاء للطبرانی: ۲۸۶/۹۱۹، کنز العمّال: ۸/۴۴۷/۲۳۵۸۵؛ بحارالأنوار: ۹۶/۲۵۵/۳۳ .
۱۳- مسند الشهاب: ۲/۱۲۸/۱۰۳۱، الدعوات: ۲۶/۴۴ .
۱۴- نوادر الاُصول: ۱/۱۹۰، کنز العمّال: ۸/۴۵۱/۲۳۶۱۳ .
۱۵- سنن الترمذی: ۵/۵۷۸/۳۵۹۸ ، سنن ابن ماجه:۱/۵۵۷/۱۷۵۲، مسند ابن حنبل: ۳ /۱۷۱/۸۰۴۹، صحیح ابن حبّان: ۸/۲۱۵/۳۴۲۸، السنن الکبرى: ۳/۴۸۱/۶۳۹۳ .
۱۶- الکافی: ۲/۵۱۰/۶، من لایحضره الفقیه: ۲/۲۲۶/۲۲۵۵، فضائل الأشهر الثلاثه: ۸۶/۶۴، الأمالی للصدوق: ۳۳۷/۳۹۴٫
۱۷- الدعاء للطبرانی: ۲۸۶/۹۱۸، المعجم الصغیر: ۲/۵۲، المعجم الأوسط : ۷/۲۹۸/۷۵۴۹، کنز العمّال: ۷/۸۱/۱۸۰۵۷ .
۱۸- عمل الیوم واللیله لابن السنی: ۱۶۹/۴۸۰، المعجم الکبیر: ۱۲/۱۱۴/۱۲۷۲۰٫
۱۹- کنز العمّال: ۸/۵۰۹/۲۳۸۷۳٫
۲۰- تاریخ بغداد: ۱۲/۷۵/۶۴۸۲، الأذکار: ۱۷۲، کنز العمّال: ۷/۸۱/۱۸۰۵۸٫
۲۱- المستدرک على الصحیحین: ۱/۵۸۳/۱۵۳۵، سنن ابن ماجه: ۱/۵۵۷/۱۷۵۳، مستدرک الوسائل: ۷/۳۶۱/۸۴۱۷ .
۲۲- الإقبال: ۱/۲۴۰، البلد الأمین: ۲۳۱، المصباح للکفعمی: ۸۳۲، بحار الأنوار: ۹۸/۱۱/۲؛ تاریخ دمشق: ۵۴/۲۳۸/۱۱۴۷۹، کنز العمّال: ۸/۶۱۴/۲۴۴۰۰ .
۲۳- تهذیب الأحکام: ۴/۲۰۰/۵۷۸، مصباح المتهجّد: ۶۲۶/۷۰۴، بحار الأنوار: ۴۰/۳۳۹/۲۴٫
۲۴- الإقبال: ۱/۲۴۶، بحارالأنوار: ۹۸/۱۵/۲ .
۲۵- فضائل الأشهر الثلاثه: ۹۶/۸۱، بحار الأنوار: ۹۶/۳۱۲/۶ .
۲۶- الفردوس: ۱ /۳۵۸/۱۴۴۵، بحارالأنوار: ۶۲/۲۹۶ .
۲۷- الکافی:۴/۱۵۳/۶، المحاسن:۲/۳۴۱/۲۱۷۳، دعائم الإسلام: ۲/۱۱۱/۳۶۳، بحار الأنوار: ۹۶/۳۱۴/۱۵ .
۲۸- الإقبال: ۱/۲۴۲، بحارالأنوار: ۹۸/۱۲/۲٫
۲۹- الکافی:۴/۱۵۲/۱٫
۳۰- الکافی: ۴/۱۵۳/۴، المقنعه: ۳۱۷، مکارم الأخلاق: ۱/۶۹/۸۶، روضه الواعظین:۳۴۱، بحار الأنوار: ۱۶/۲۴۲٫
۳۱- تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۹/۵۷۴، الإقبال:۱/۲۴۲، المحاسن: ۲/۲۹۲/۱۹۵۷، بحار الأنوار: ۹۸/۱۲/۲ .
۳۲- الکافی: ۴/۱۵۲/۳، تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۹/۵۷۲، ثواب الأعمال: ۱۰۴/۱، الإقبال:۱/۲۴۲، الدعوات: ۷۹/۱۹۵٫