اشاره
در ماه رمضان سنت پسندیده اطعام و افطاری دادن، امری رایج و نکوهیده است. سفره افطار و آدابی که انسان مسلمان می‌تواند در پای این سفره رعایت کند تا مهمانی لذت‌بخش و خاطره‌انگیزی را فراهم آورد. آداب سفره‌داری به برخی از قوانین اطعام دادن می‌پردازد.
اخلاق و ادب نیکو، یکی از ویژگی های منحصر به فرد انسان است که تجلی‌گاه‌های متفاوتی دارد. یکی از موارد تجلی اخلاق نیکو، احسان و بخشش است. شاید بتوان گفت، اطعام و سفره‌داری، یکی از بهترین نمودهای بخشش است. این موضوع، جایگاه و ارزشی ممتاز در منابع وحیانی و تربیتی دارد که حاکی از نگاه متعالی دین به کرامت انسانی است.
در قرآن کریم، هنگامی که از مجرمان، دلیل فروافتادنشان در دوزخ پرسیده می‌شود، آن ها پس از نخواندن نماز، به ندادن اطعام به تهی‌دستان اشاره می‌کنند.
خداوند یکتا در قرآن می فرماید: «ماسلککم فی السقر قالوا لم نک من المصلین ولم نک نطعم المسکین».۱
پروردگار متعال، در سوره انسان نیز به اهل بیت پیامبر، به دلیل اطعام فقیر و اسیر، عنایت خاصی دارد.
سنت حسنه و نیکوی سفره‌داری، با وجود اهمیتش در قرآن کریم، دارای آداب و رسوم خاصی است که توجه به آن ها، شکل ارائه آن را زیباتر و نیکوتر می‌سازد. نخست در این نوشته، درباره انواع سفره‌داری بحث، سپس به آداب میزبان و سفره‌دار اشاره می‌شود.
انواع سفره‌داری
این سنت حسنه در سخنان نورانی معصومین (ع) به شکل‌های مختلفی تأیید شده است. چنانکه امام صادق (ع) می‌فرمایند: «المنجیات: اطعام الطعام و افشاء السلام و الصلاه باللیل و الناس نیام؛ سه چیز نجات دهنده است: سفره‌داری، سلام آشکار و بلند و نماز شب، در حالی که مردم خوابند».۲
در مواردی به سفره‌داری تأکید شده است که به آن ولیمه گفته می‌شود و پذیرش دعوت آن مستحب است. در روایتی وجود مقدس پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «یا علی لاولیمه الا فی خمس: فی عرس او خرس او عذار او وکار او رکاز؛ یا علی، سفره‌داری در پنج مورد شایسته و نیکوست: عروسی، تولد فرزند و عقیقه، ختنه او، خرید خانه و سفر حج».۳
آداب سفره‌دار
بنا بر روایات، پذیرایی از مهمان، انواع مختلفی دارد، چنانکه در روایتی امام صادق (ع) فرمودند: «اذا دخل علیک اخوک فاعرض علیه الطعام فان لم یاکل فاعرض علیه الماء فان لم یشرب فاعرض علیه الوضوء؛ هنگامی که برادر مؤمن تو مهمانت شد، ابتدا برای او غذایی حاضر کن. اگر نخورد، آبی بیاور. اگر ننوشید، او را دعوت به وضو و شستن دست و رو بنما».۴
درباره نحوه پذیرایی از مهمان نیز در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است: «اذا أتاک أخوک فأته بما عندک واذا دعوته فتکلف له؛ اگر برادر دینی تو بدون دعوت مهمان تو شد، هر آن چه داری، برایش فراهم کن، ولی اگر او را به خانه‌ات دعوت کردی، برای پذیرایی از او خود را به سختی و تکلف بینداز».۵
از موارد کراهت در سفره‌داری، می‌توان به مورد خدمت گرفتن مهمان اشاره کرد. هم چنین کمک به مهمان برای رفتن از خانه نیز مکروه است. در مقابل کمک به او برای ورود به خانه، عملی مستحب به شمار می آید.
یکی از خصلت های پیامبر اسلام (ص) در مهمانی، خوردن غذا پیش از مهمان و ترک سفره پس از او بوده است. شاید در ابتدا این کار دور از ادب به نظر بیاید، در حالی که این رفتار، نشانه تیزبینی و دقت نظر رسول خداست، چرا که با وجود این رفتار، مهمان بدون رودربایستی، هر مقدار که میل داشته باشد، غذا می‌خورد.
آوردن چوب خلال نیز از جمله آداب سفره‌داری به شمار می‌رود. چنان که رسول مکرم اسلام (ص) فرمودند: «إنّ من حق الضیف ان یعدّ له الخلال؛ از جمله حقوق مهمان بر میزبان، آماده ساختن چوب خلال پس از غذاست».۶
از آنجا که اسلام برای کرامت انسانی ارزش ویژه ای قائل است، در آداب سفره‌داری نیز این اصل را از یاد نبرده است. دعوت از فقرا در کنار اغنیا، یکی از مسائل مطلوب از نظر اسلام است. از دید اسلام، فقط دعوت از ثروتمندان، امری ناپسند است. چنانکه در روایتی رسول خدا (ع) پیروانشان را از این کار نهی فرمودند.۷
پی‌نوشت‌ها
مدثر/آیه‌های ۴۲ ـ ۴۴.
کافی/ج ۴/باب فضل الطعام/ص ۵۱/ح ۵۰.
خصال/ج ۱/ص ۳۱۳/ح ۹۲.
کافی/ج ۶/باب العرض/ص ۲۷۵/ح ۲.
همان/ص ۲۷۶/ح ۶.
محاسن/ص ۵۶۴/ح ۹۶۴ و ۹۶۴.
ماهنامه‌ی شبستان اندیشه/معاونت آموزشی و پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی/شماره ۳۶/صص ۵۷-۵۵.