اشاره
انسان باکیاست، همیشه از فرصت‌ها و موقعیت‌های ویژه، به بهترین روش، استفاده و آنگاه آینده خود را تضمین می کند و به قول معروف، بارش را می‌بندد. در منابع دینی به بهره‌گیری از فرصت‌ها، توجه ویژه‌ای شده و از همگان خواسته شده است به ویژه در امور معنوی، قدردان فرصت‌های طلایی زندگی باشند.
رسول خدا (ص) می فرماید: «إنَّ لِرَبِّکُمْ فی أیامِ دَهْرِکُم نَفَحَاتٍ، فَتَعَرَّضُوا لَهُ لَعَلَّهُ أنْ یصِیبَکُم نَفْحَهٌ منها فلا تَشْقَوْنَ بَعْدَها أبَداً؛ همانا پروردگار شما را در طول عمرتان، نسیم‌هایی است. پس خویشتن را در معرض آن قرار دهید. باشد که نسیمی از آن نفحات به شما برسد و از آن پس، هرگز گمراه نشوید و به شقاوت نیفتید».۱
بدون شک، یکى از فرصت‌هاى بزرگ که یک بار در سال در اختیار ما قرار می‌گیرد، شب قدر است؛ شبى که بهتر از هزار ماه، یعنی معادل عمر یک انسان است. در عظمت و جلالت مقام این شب، همین بس که خداوند به پیامبرش می فرماید: «و ما ادریک ما لیله القدر؛ تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟»
معنای قدر
مراد از قدر، تقدیر و اندازهگیرى است. از این رو، شب قدر را باید شب اندازهگیرى دانست.۲خداوند متعال در این شب، حوادث یک سال را تقدیر می‌کند و زندگى، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسان‌ها و امورى از این قبیل را در این شب مقدّر می‌گرداند.
درباره دلیل نام‌گذاری «شب قدر»، چند وجه ذکر شده است. از آن جا که تمامی مقدّرات بندگان در طول سال آینده، در آن شب، مشخص و تعیین می شود، آن را شب قدر می نامند. شاهد این تفسیر، آیه سوم و چهارم سوره دخان است که می فرماید: «أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ اِنَّا کُنَّا مُنذِرِین. فِیهَا یُفرَقُ کُلُّ اَمرٍ حَکِیم؛ در آن شب، هر امرى با حکمت، متعین و ممتاز می‌شود».
امتیازات شب قدر
برای پی‌بردن به عظمت شب قدر، باید به امتیازها و ویژگی‌های این شب بنگریم تا درک درستی از عظمت آن بیابیم. برخی ویژگی‌های شب قدر عبارت است از:
الف) شب قدر، قلب ماه رمضان
از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: «همانا تعداد ماه‌ها نزد خداوند در کتاب خدا و در آن روزى که آسمان‌ها و زمین را خلق کرد، دوازده ماه است و اول ماه‌ها، ماه خداست که ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است».۳
ب) برتر از هزار ماه
بر اساس تصریح قرآن کریم، شب قدر از هزار ماه بهتر است: «لیله القدر خیر من الف شهر». (قدر: ۳)
ج) آغاز سال
روال کار و زندگی ما به گونه ای است که غالباً اول سال خود را آغاز سال شمسی و عید نوروز می دانیم یا افراد دیگر با هر مرام و مسلکی در کشورهای مختلف، تاریخی را به عنوان آغاز تحول و نقطه شروع برای خود بر می‌گزینند.
از امتیازها و ویژگی‌های شب قدر این است که آغازی برای اتفاقات و حوادث یک سال آینده و حتی در صورت لیاقت و درک عظمت این شب، آغازی برای یک عمر خواهد بود.
امام صادق (ع) فرمود: «رأس السنه لیله القدر، یکتب فیها ما یکون من السنه الى السنه؛ سر سال، شب قدر است که در آن شب، هر چه در طول سال بعد اتفاق می‌افتد، نوشته می‌شود».۴
بی تردید، منظور از سال در این روایت، سال‌هاى عرفى مثل سال شمسى، میلادى یا قمرى نیست که معیار روابط عرفى هستند، بلکه منظور از سال، مقدّرات مادی و معنوی یک ساله افراد است که در آن شب مقدّر می‌شود.
د) بخشش گناهان
یکی دیگر از ویژگی‌های شب قدر، بخشش گناهان و عفو عاصیان و مجرمان است. از این رو، باید کوشید تا این فیض عظمای الهی شامل حال انسان شود. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «من ادرک لیله القدر فلم یغفر له فابعده الله؛ کسی که شب قدر را درک کند، پس بخشیده نشود [و از رحمت بی پایان الهی برخوردار نشود] و خدا او را [از رحمت خویش] دور می سازد».۵
ایشان در جایی دیگر فرمود: «هرکس که از فیض شب قدر محروم شود، از تمام خیرات، محروم [و بی-نصیب] شده است و محروم نمی ماند از [برکات و] خیرات شب قدر، مگر کسی که [با اعمال خویش] خود را محروم کرده باشد».۶
از این رو، باید بسیار کوشید تا غفران الهی در این شب بخشش گناهان، شامل حال انسان شود.
شب قدر کدام شب است؟
در قرآن کریم، آیهاى دیده نمی‌شود که به صراحت بیان کند شب قدر چه شبى است، ولى از جمعبندى چند آیه می‌توان دریافت که شب قدر یکى از شبهاى ماه مبارک رمضان است. از یک سو، قرآن کریم می‌فرماید: «انا انزلناه فى لیله مبارکه» (دخان: ۳) و از سوى دیگر می‌فرماید: «شهر رمضان الذى انزل فیه القرآن». (بقره: ۱۸۵) بر اساس آیه اول، کل قرآن در یک شب مبارک نازل شده و آیه دوم گویاى این نکته است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است. خداوند در سوره قدر می‌فرماید: «انا انزلناه فى لیله القدر». (قدر:۱) از مجموع این آیات استفاده می‌شود که قرآن کریم در یک شب مبارک، در ماه رمضان نازل شده که همان شب قدر است. پس شب قدر در ماه رمضان است. در قرآن کریم چیزى بر این دلالت ندارد که کدام یک از شبهاى ماه رمضان شب قدر است. پس تنها از راه روایات می‌توان آن شب را معّین کرد.
در برخی روایات منقول از ائمه اطهار (ع)، شب قدر مردّد بین نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است و در برخى دیگر از آن‌ها، مردّد بین شب بیست و یکم و بیست و سوم و در روایات دیگرى، متعین در شب بیست و سوم است.۷
بنابراین، از دیدگاه روایات ائمه اهل بیت (ع)، شب قدر از شبهاى ماه رمضان و یکى از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است. روایات منقول از طریق اهل سنت، به طور عجیبى با هم اختلاف دارند و قابل جمع نیستند. مشهور بین اهل سنت این است که شب بیست و هفتم ماه رمضان، شب قدر است و در آن شب، قرآن نازل شده است،۸ ولی درباره این که چرا این شب مخفی مانده و به صراحت از آن اسم برده نشده، چند دلیل بیان شده است.
برخی بر این باورند که بنا بر روایات، خداوند اجابت را در میان دعاها پنهان کرده است تا مؤمنان به همه دعاها روی آورند. همان گونه که وقت مرگ را پنهان کرده است تا مردم در همه حال، پذیرای آن باشند، وقت قیامت و ظهور امام زمان (عج) را نیز مخفی کرده است تا اهل معصیت، آن را دستاویزی برای اهداف شوم خود قرار ندهند و در مقابل، مؤمنان در همه حال، مراقبت بیشتری از خود نشان دهند.۹ بر همین مبنا، شب قدر، مخفی است و زمان دقیق آن مشخص نیست.
امام علی (ع)، دلیل مخفی بودن شب قدر را در این می داند که مؤمنان شب‌های بیشتری را قدر بدانند و در آرزوی درک فضیلت آن به کارهای نیک و عبادت بیشتری بپردازند و از زشتی‌ها دوری گزینند و در پرستش خداوند بیشتر بکوشند.۱۰
برخی دیگر بر این باورند که حکمت پنهان ماندن شب قدر این است که اگر شب خاصی معیّن می شد، برخی افراد بر اثر توفیق شب زنده داری و احیای آن به عجب و غرور دچار می شدند، اما پنهان بودن آن سبب می‌شود ملکات فاضله در مؤمنان راسخ تر شود و در نتیجه، در این شب‌ها از برکات و فیوضات بیشتری بهره‌مند شوند. اگر این شب معلوم بود، حرمت و عظمت در خور شأن خود را نداشت؛ زیرا همواره مردم برای امور پنهان، احترام بیشتری قائل هستند.
شاید بتوان وجه سومی را هم افزود و آن این که، این سه شب در روایات (نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) به صورت پیوسته و در مجموع، شب قدر هستند. بدین معنا که در شب نوزدهم، انسان حاجت‌هایش را به درگاه الهی، عرضه و درخواست‌هایش را طلب می کند. در شب بیست و یکم، همه یا برخی از این درخواست‌ها، تأیید و در شب بیست و سوم، با این درخواست و تأییدهای اولیه، موافقت می‌شود و با امضای ولیّ امر و انسان کاملی که همگان به یُمن وجود او روزی می خورند و آسمان و زمین به برکت او برپاست، سرانجام تأیید نهایی می شود. شاید روال اداری مرسوم برای گرفتن وام و دیگر کارها، تمثیل خوبی برای این بحث باشد. مؤید این نظریه هم روایاتی از قبیل حدیث امام صادق (ع) است که می‌فرماید: «التقدیر فی لیله تسعه عشر و الابرام فی لیله احدی و عشرین و الامضاء فی لیله ثلاث و عشرین؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام می گیرد و تصویب آن در شب بیست و یکم و تنفیذ آن در شب بیست و سوم».۱۱ والله هو العالم.۱۲
پی‌نوشت‌ها
امالی/شیخ مفید/ص ۲۰۶؛ میزان الحکمه/ج ۴/ص ۲۰۰۷. شبیه این روایت در حدیث قدسی وارد شده است: «یا داود… إن لله فی ایام دهرکم نفحات ألا فترصدوا لها». بحار الانوار/ج ۷۴/ص ۱۶۶.
قاموس قرآن/سید على اکبر قرشى/ج ۵/صص ۲۴۶ و ۲۴۷.
کافى/ج۴/ص۶۵.
تهذیب الاحکام/ج۴/ص۳۳۲.
بحارالانوار/ج ۹۴/ص ۸.
کنزالعمال/متقی هندی/ج ۸/ص ۵۳۴.
نک: مجمع البیان/ج ۱۰/ص۵۱۹.
نک: تفسیر الدر المنثور/ج۶.
بحارالانوار/ج ۶۸/ص ۱۷۶.
همان/ج ۹۴/ص ۵.
وسائل الشیعه/ج ۷/ص ۲۵۹.
ماهنامه‌ی شبستان اندیشه/معاونت آموزشی و پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی/شماره ۳۶/صص ۸۰-۷۶.