پیش‌درآمد
از منظر قرآن کریم، پیامبر علاوه بر مقام نبوت و ابلاغ دین، وظیفه‌ی تبیین و توضیح کلام خداوند را هم بر عهده دارد.[1] از این رو وحی الهی به دو قسم وحی قرآنی و وحی بیانی تقسیم می‌شود. وحی قرآنی همان کلمات خداوند است که بر قلب رسول نازل میشد و او بر کاتبان وحی می‌خواند و آن‌ها به ثبت آن اقدام می‌کردند. پیامبر علاوه بر آیات قرآن، توضیحات و تفصیلات آیات را هم از پیک وحی دریافت می‌کرد و به کاتبان وحی فرمان می‌داد تا توضیحات هرآیه را در ذیل آن بنگارند.[2]از این رو در مکتوبات کاتبان وحی، هم اصل آیات قرآن وجود داشت و هم تبیین‌ها و توضیحات مهم آن. امام علی علیه السلام اولین و مهم‌ترین کاتب وحی، که همواره در خدمت پیامبر بود، همه‌ی آنچه را پیامبر املا می‌کرد، می‌نوشت و در صحیفه‌ی خاصی جمع‌آوری می‌کرد. با توجه به ویژگی‌های شخصیتی و ارتباطی امام با پیامبر، مصحف او برتری غیرقابل‌انکاری بر دیگر مصاحف کاتبان وحی داشت. متأسفانه پس از رحلت پیامبر و حوادثی که مسأله‌ی جانشینی او رخ داد، جریان حاکم با بی‌مهری تمام اجازه‌ی نشر مصحف امام علی را نداد و امام هم آن را از دیده‌های مسلمانان پنهان کرد. پس از امام علی تا زمان ما، به علل گوناگون، مجال مناسبی بر رونمایی از مصحف امام فراهم نشده و این امر در دولت امام زمان اتفاق خواهد افتاد. در نوشتار حاضر به یکی از شبهاتی که وهابیان درباره‌ی مصحف امام علی علیه السلام و مسائل مرتبط با آن، اشاره کرده و به بررسی و نقد آن خواهیم پرداخت.
چکیده شبهه
شیعیان ادعا می‌کنند که پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، امام علی (علیه السلام) قرآنی را با ویژگی‌های خاصی تدوین کرد اما آن را از همه، حتی از شیعیان خود پنهان نمود. اگر این ادعا صحت داشته باشد آنگاه پرسش‌های متعددی مطرح می‌شود که شیعیان برای آن پاسخی ندارند! پرسش از اینکه قصد امام علی از تدوین و پنهان کردن قرآن چه بوده است؟ اگر بگویید که مردم آن زمان آن را از بین می بردند، می‌گوییم شیعیان، که سایر کتاب‌های خودشان را به خوبی حفظ کرده‌اند، حتما مصحف امام علی را حفظ می‌کردند. به نظر ما شیعیان و عالمان آن‌ها هرچند در زبان ادعا می‌کنند که قرآن کنونی را قبول دارند، اما باور قلبی آن‌ها این است که قرآن واقعی همان است که امام علی (علیه السلام) نوشته است و الان هم در دست امام زمان (علیه السلام) است! شیعیان باور دارند که قرآن کنونی تحریف شده است. روایاتی فراوانی در کتاب اصول کافی وارد وجود دارد مبنی بر اینکه قرآن اصلی همان مصحفی است که در دست ائمه (علیهم السلام) است. شیعیان چنین روایاتی را در ظاهر رد می‌کنند اما هیچ گاه در کتاب‌های خود به ضعف‌شان تصریح نمی‌کنند!
چکیده نقد
مصحف امام علی(علیه السلام) کتابی است مشتمل بر آیات و سوره‌های قرآن، مطابق با ترتیب نزول، و بیان تفاسیر آیات و شأن نزول‌ها و … . از این رو با قرآن کنونی تفاوتی ندارد، مگر در ترتیب نزول، و ویژگی‌های تفسیری. با چشم‌پوشی از سند روایات ادعاشده، هیچکدام چنین دلالتی ندارد که وجود مصحف امام دلالت بر تحریف قرآن دارد. علت پنهان بودن مصحف امام این است که جریان حاکم پس از پیامبر از پذیرش آن امتناع کردند. در دوران خلافت خود امام هم برای حفظ وحدت جامعه و فقدان زمینه‌های لازم، امام از ارائه آن خودداری کرد. از زمان رحلت پیامبر و تشکیل حکومت خلفا تا پایان امامت امام عسگری و آغاز غیبت صغری، شیعیان همواره در اقلیت بوده و شرایط ناامنی را تجربه کردند و هرگز فرصت و زمینه‌ی مناسب برای آشکار کردن مصحف از سوی امامان فراهم نشده است.
مقدمه
یکى از بحث‌انگیزترین موضوعات تاریخ قرآن، مسأله‌ی مصحف امام علی (علیه السلام) است. این مسأله از چند جهت مورد بحث و گفتگو واقع شده است. از یک سو به موضوع گردآورى قرآن و چگونگی آغاز تدوین آن مرتبت است و از دیگر سو به تاریخچۀ پیدایش تفسیر قرآن. در مباحث علوم قرآن از این مسأله بحث می‌شود که آیا قرآن امام علی و دیگر کاتبان وحی با قرآن عثمانی تفاوت دارد یا نه. آیا در فرایند ارائه‌ی نسخه‌ی واحدی از قرآن، تغییراتی هم در آن روی داده است؟ آیا … . بر اساس روایاتی که در کتاب‌های شیعه و سنی وجود دارد معتقدیم که امام علی نخستین و مهم‌ترین کاتب وحی در زمان پیامبر بوده است. امام از پیامبر چیزهایی را آموخت که دیگران نیآموختند. با این وجود تفاوت قرآن امام با قرآن دیگر کاتبان وحی و نیز قرآن کنونی، در تعداد و محتوای آیات قرآن نیست؛ بلکه در تفسیرها و تبیین‌هایی است که پیامبر به عنوان مبین[3] آیات قرآن بیان می‌کرد و کاتبان وحی را به نگارش آن در ذیل آیات، توصیه می‌کرد. در زمان خلیفه‌ی سوم با این بهانه که نباید نسخه‌های متعددی از قرآن در دست مردم باشد، همه‌ی قرآن‌ها را جمع‌آوری کرده و نسخه‌ی یگانه‌ای را به همه‌ی مناطق حکومت اسلامی ارسال کردند. در فرایند یکسان سازی نسخه‌ها، همه‌ی توضیح ها و تفسیرها و شأن‌نزول‌هایی که در ذیل هرآیه نوشته شده بود محو شد و آیات قرآن با ترتیب کنونی، بدون هرگونه توضیح و تفسیری نگاشته شد.
مصحف امام علی (علیه السلام)
مصحف را از آن رو مصحف میگویند که جامع اوراق و صفحههایى است که میان دو جلد قرار می‌گیرد.[4] بنابراین، اگر در تاریخ آمده است که قرآن را در مصحف قرار دادند، یعنى از حالت پراکندگى در آورده، در میان دو جلد قرار دادند.
مصحف امام على (علیه السلام) قرآنى است که ایشان بلافاصله پس از رحلت پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) جمع‌آورى کرد. این مصحف علاوه بر آیات قرآن، توضیح، تبیین و تفسیر آیات را هم در خود داشت؛ تفسیرهایی که امام از پیامبر آموخته بود و از سوی ایشان به نگارش آن در ذیل آیات موظف شده بود.
در میان دانش‌هایی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) آموخت، علوم قرآن جایگاه ویژه‌ای داشت. امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) خود چنین میفرماید: «آیه‌ای از قرآن بر پیامبر نازل نشد مگر اینکه آن را بر من خواند تا بنویسم و تأویل، تفسیر، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن را به من آموخت.»[5] طبیعی است که پیامبر کار جمع‌آوری قرآن را بر عهدۀ ایشان بگذارد.[6]در منابع متعددی از شیعه و اهل‌سنت به وجود چنین مصحفی اشاره شده است.[7]
ویژگی‌های مصحف امام
1. مصحف امام شامل تمام قرآن است، نه برخى از سوره‌ها یا آیات؛ در روایتی آمده است: «لم یسقط منه حرف».[8]
2. چینش آیات بر اساس ترتیب نزول؛ ابن حجر مینویسد: « امام علی پس از وفات پیامبر قرآن را به ترتیب نزول (آیات) جمع‌آوری کرد.»[9]
3. تقدیم منسوخ بر ناسخ؛ شیخ مفید در کتاب المسائل السرویه مینویسد: «امیرمؤمنان (علیه السلام) قرآن را از ابتدا تا انتها جمع‌آوری کرد و آن را به گونهای که میبایست، مرتب ساخت. امام آیات مکّی را بر مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدّم کرد.»[10]
4. در بردارنده تأویل؛ امام علی (علیه السلام) میفرماید: «هرآیهای که خداوند ـ جلّ و علا ـ بر محمد (صلی الله علیه و آله) نازل کرد، به خوانش پیامبر و خط خودم، نزد من است؛ تأویل هرآیهای که خدا بر محمد نازل کرد، نزد من است.»[11]
5. تفکیک محکم و متشابه؛ در مصحف امام علی (علیه السلام) محکمات و متشابهات مشخص شده بود.[12]
با توجه به ویژگی‌هایی که برای مصحف امام نام بردیم روشن می‌شود که اضافات موجود در آن، اضافات تفسیری است نه جزء قرآن. اکث قریب به اتفاق عالمان شیعه به تفاوت مصحف امام با قرآن فعلی، از جهت آیات و سور، معتقد نیستند، بلکه اتفاق نظر دارند که این‌ها اضافات تفسیری است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به امام تعلیم کرد و امام آن را در مصحف نگارش کرده است.
شیخ مفید مینویسد: آنچه در مصحف امام علی نوشته شده بود بیان تأویلات و تفسیر معانى آیات و مطالبى است که از جمله کلام الله به حساب نمیآید.[13]
فیض کاشانى در مقدمه ششم از تفسیر خود، در توضیح این جمله که در روایات در باب مصحف امام آمده: «کتب فى مصحفه الناسخ والمنسوخ»، مینویسد: معلوم است که حکم به تعیین ناسخ و منسوخ در آیات، از قبیل تفسیر و بیان است، نه اینکه جزء قرآن باشد.[14]
آیت الله خویى می‌نویسند: اینکه مصحف بر مطالبی افزون بر آیات قرآن مشتمل بوده، تردیدناپذیر است، اما روشن است که این امر دلالتی بر اینن ندارد که آن مطالب اضافه، از قرآن باشد؛ بلکه تفسیر و بیان تأویلات آیات بوده است.[15]
سرنوشت مصحف امام علی
حال باید روشن کنیم که چرا مصحفی با آن ویژگی‌های بی‌نظیر و مهم، اکنون در دسترس ما نیست و چرا امام آن را پنهان کرده و به فرزندان خود به ارث واگذار کرد؟
پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امر پیامبر در خانه نشست و مشغول گردآوری قرآن شد. آیات قرآن تا آن زمان به صورت پراکنده بر پوست شتر، چوب و چیزهای دیگری نگارش شده بود. امام پس آیات را گردآورى و در صورت خاصی چینش کرده و بر شتر بار کرد و به مسجد آورد؛ در حالى که مردم پیرامون ابوبکر گرد آمده بودند. امام به آنان فرمود: «پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) تاکنون به جمع‌آورى قرآن مشغول بودم و آن را در این پارچه فراهم قرار داده‌ام. تمام آنچه بر پیامبر نازل شده را جمع کردم مبادا فردا بگویید از آن غافل بودهایم!» یکى از سران گروه به پا خاست و گفت: ما را به آن چه آوردهاى نیازى نیست و آنچه نزد ماست، ما را کفایت میکند!
امام (علیه السلام) فرمود: زین پس هرگز آن را نخواهید دید! آنگاه به خانه بازگشت و پس از آن زمان کسی مصحف را ندید.[16]
اگر گفته شود که چرا امام حضرت در دوران حکومت خود مصحف را در معرض دید، استفاده و استنساخ قرار نداد؟[17]نیز پس از سپرى‌شدن دوران بنى‌امیه و بهبود وضعیت علویان آیا این امکان وجود نداشت که ائمه (علیهم السلام) به انتشار مصحف امام اقدام کنند و دستکم قسمتى از آن را براى استنساخ در اختیار دیگران قرار دهند؟
در پاسخ می‌گوییم مصحف امام یگانه نسخه از قرآن نبود تا فقدان موجب فراموشی آیات و از میان‌برنده‌ی ارزش‌ها و اهداف دین و تباه‌کننده‌ی زحمات پیامبر باشد. آنچه امام به نگارش کرده بود، افزون بر آیات قرآن، تأویلها، تفسیرها، بیان شأن‌نزول‌ها، … بود. با شناخت و پیش‌بینی امام از وضعیت زمان خلافتش و آینده جامعه‌ی اسلامی زمینه‌ی مساعدی برای ارائه‌ی مصحف وجود نداشت. این احتمال منطقی بود که دیگران در آن تصرف کرده و به خواست خود در آن تغییراتى ایجاد کنند؛ آن چنانکه در قسمت‌هاى زیادى از روایات پیامبر چنین کردند.[18] وقتى می‌بینیم امام علی (علیه السلام) با دوراندیشى، برنامه برای پس از شهادت خود در نظر می‌گیرد و وصیت میکند او را مخفیانه دفن کنند و جاى قبرش آشکار نسازند[19] تا خوارج و بعدها بنى‌امیه نتوانند به قبر او تعرض کنند و به آن آسیب برسانند، این امر نسبت به آثارهاى علمی حضرت شدیدتر و حساس‌تر است؛ به این سبب به نظر می‌رسد که ارائه‌ی مصحف، حتى در دوران خلافت امام، با دوراندیش و عقلانیت ناسازگار بود.
پس از شهادت امام علی (علیه السلام) و چیره شدن معاویه بر بلاد اسلامی فضای سخت و خشنی بر علیه شیعیان به وجود آمد. معویه فرمان داد تا بر فرزندان و دوستان امام بسیار سخت گیرند. شرایطى پیش آوردند که بردن نام على و سخن از فضایل او جرمی سنگین به حساب میآمد و طعن، لعن و تحریف کلمات امام، افتخار محسوب میشد. طبیعى است که در چنین شرایطی سخن از ارائه‌ی مصحف امام معنا ندارد. این شرایط تا پایان دوران امام حسن عسگری و آغاز غیبت امام مهدی علیهما السلام ادامه داشت و هرگز فرصت مناسبی برای رونمایی از مصحف امام علی فراهم نشد.
مصحف امام علی و قرآن کنونی
با توجه به مطالبی که در بالا گفته شد روشن می شود که آنچه حضرت گردآوری و تدوین کردند، علاوه بر خود آیات قرآن، اضافات تفسیری و بیان محکم و متشابه و شأن نزول‌ها و … را در خود جای داده بود. مصحف امام علی از لحاظ آیات و سوره‌ها هیچگونه تفاوتی با قرآن کنونی ندارد. دکتر رامیار مینویسد: «در این که مصحف امام على (علیه السلام) از نظر ترتیب سوره‌ها با قرآن موجود مغایر و متفاوت بوده، گفتگویى نیست؛ نیز در این که اضافاتى هم در مصحف امام (علیه السلام) وجود داشته، حرفى نداریم. اما میدانیم که این اضافات جزء قرآن نبوده است. چرا که خود امام با اشاره به قرآن متداول در دست مردم، خطاب به طلحه فرمودند: «اى طلحه! اگر به آنچه در قرآن است، عمل کنید، از آتش جهنّم رهایى خواهید یافت و اهل بهشت خواهید بود؛ حجّت ما، بیان حقّ ما و وجوب طاعت ما در قرآن است.»[20]
از آنجا که امام حافظ و نگاهبان دین است یقینا اگر کوچکترین تحریف یا نقصان یا زیاده یا تغییرى در مصحف عثمان میدید، سکوت نمیکرد. هیچ گاه از امام علی و دیگر امامان شنیده نشده که به صراحت یا اشاره، نسبت به قرآن متداول در دست مردم، ایجاد شک یا عدم اطمینان کنند. امام علی و دیگر ائمه (علیهم السلام) همواره مردم را به همین قرآن ارجاع میدادند.[21]
بررسی روایات
روایاتی که در کتاب اصول کافی آمده است و ظاهر برخی از آن‌ها موهم این است که مصحف امام علی با قرآن متداول در دست مردم، متفاوت است، با چشم‌پوشی از ضعف اسناد آن، هرگز دلالتی بر تفاوت در آیات و سوره‌ها ندارد. نهایت چیزی که این روایات اثبات میکند، تفاوت در وجود تفسیر، تأویل و بیان شأن‌نزول آیات است که در قرآن امام وجود دارد ولی در قرآن کنونی وجود ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
[1] . نحل/44
[2] . رک: مرتضی عسگری، مقایسه دو مکتب در اسلام، جلد اول.
[3] . نحل/44
[4]. فراهیدى، خلیل بن احمد، العین، قم: هجرت، 1410ق، ج 3، ص 120، جوهرى، صحاح، بیروت: دارالعلم، 1376ق، ج 4، ص 138.
[5]. ابن بابویه، محمد بن علی، کمالالدینوتمامالنعمه، تهران: اسلامیه، 1395ق، ج 1، ص 284.
[6]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1403ق، ج 92، ص 48؛ صدر، حسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بیروت: دارالرائد العربی، بی تا، ص 316.
[7]. برخی از این منابع عبارت است از: سلیم بن قیس هلالى در کتاب خود در احادیث شماره 4 و 10 و 11 و 12 و 42 و نقل ایشان مطابق با سایر نقل ها می باشد. و نیز ابن عباس هم به این مطلب اشاره نموده است؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 2، ص 50؛ و مرحوم صدوق در کتاب توحید ص 73.
[8]. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم، قم: الهادی، 1405ق، ج 2، ص 656.
[9]. اعیان الشیعه، ج 1، ص 89؛ تاریخ القرآن، ص 54.
[10]. مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، ص 94
[11]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، تهران: صدر، 1415ق، ج 1، ص 38؛ تاریخ القرآن، ص 41.
[12]. المراجعات، ص 411.
[13]. مفید، محمد بن محمد، مصنفات، ج 4، ص 81، کتاب اوائل المقالات.
[14]. فیض کاشانی، ملامحسن، پیشین، ج 1، ص 47.
[15]. خویى، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسۀ احیاء آثار الخویی، بی تا، ص 222.
[16]. مجلسی، محمد باقر، پیشین، ج 89، ص 52.
[17]. همان، ص 74 و 88؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم: کتاب خانۀ آیت الله مرعشی، 1404ق، ص 193.
[18]. درباره چگونه برخورد کردن با حدیث نبوى نک: ابوریه، محمود، اضواء على السنه المحمدیه، ص 121.
[19]. مجلسی، محمد باقر، پیشین، ج 42، ص 214، ح 15، 16، 17، 19، 30، 33 و کتاب الارشاد مرحوم طبرسی، ص 10.
[20]. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، 1369ش، ص 379؛ حجتی، محمد باقر، تاریخ قرآن کریم، ص 413
[21]. کورانی، علی، تدوین القرآن، تاریخ قرآن کریم، محمد باقر حجتی، ص 413، ص 338.