با توجه به این که شیعیان معمولا نماز را در سه وعده (صبح، ظهر و مغرب) به جا میآورند، آیا برای این کار مستندات قرآنی وجود دارد؟ علت جدا جدا نماز خواندن اهل سنت چیست؟
* گرچه خواندن نماز در پنج نوبت (ظهر، عصر، مغرب، عشاء و صبح) امری مستحب و بهره مندی از ثواب اول وقت و فضیلت وقت خاص را به دنبال دارد؛ ولی خواندن نماز در سه وعده نیز با آیات قرآن کریم تعارض ندارد.
اصولاً آیاتی که به اوقات نماز اشاره دارد در هیچ کدام به جزئیات به طور کامل و پنج وعده بودن تصریح نشده است. خداوند متعال میفرماید: «اَقِمِ الصَّلوهَ لِدُلوکِ الشَّمسِ اِلی غَسَقِ الَّیلِ وقُرءانَ الفَجرِ اِنَّ قُرءانَ الفَجرِ کانَ مَشهودا؛ (اسراء،78) نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب [نیمه شب] بر پادار، و همچنین قرآن فجر [نماز صبح] را، چرا که قرآن فجر مورد مشاهده [فرشتگان شب و روز] است.» (1)
در جایی دیگر میفرماید: «واَقِمِ الصَّلوهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وزُلَفـًا مِنَ الَّیلِ اِنَّ الحَسَنـتِ یذهِبنَ السَّیـاتِ ذلِکَ ذِکری لِلذّاکِرین؛ (هود،114) نماز را در دو طرف روز و اوائل شب برپادار، چرا که حسنات، سیئات [و آثار آنهارا] بر طرف میسازند، این تذکری است برای آنهاکه اهل تذکرند.» (2) بنابراین، در آیات مذکور که درباره اوقات نماز میباشد، به پنج وعده بودن نماز، تصریحی نشده است، تا با سنت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) (نماز در سه وعده) تعارضی داشته باشد. تردیدی نیست که جزئیات اوقات نمازهای پنجگانه، در قرآن بیان نشده؛ بلکه بیان جزئیات و شرح آن به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام) سپرده شده است؛ به همین جهت آیات قرآن در کنار روایاتی که از آن بزرگواران به دست ما میرسد، زمان نمازهای پنج گانه را به طور دقیق مشخص میکند چنان که امام صادق(علیه السلام) در ذیل آیه 78 سوره اسراء میفرماید: «خداوند [در آیه مذکور] چهار نماز را واجب کرده، در قسمتی از زمان که ابتداء آن اول ظهر و انتهایش نصف شب است، دو نماز از ظهر تا غروب و دو نماز از اول غروب آفتاب تا نصف شب که هر کدام یکی از قبل از دیگری است.» (3) و فقها و مجتهدان براساس آیات و روایات موجود، زمان و اوقات نمازها را بیان میکنند(4). در منابع اهل تسنن هم خواندن نمازهای پنجگانه در سه وعده مورد تأیید قرار گرفته است(5).
دلیل ما بر جواز جمع میان دو نماز، احادیثی است که از پیشوای ششم حضرت امام صادق(علیه السلام) (6) نقل شده است، ولی باید توجه داشت که نه تنها محدثان شیعه، بلکه محدثان اهل سنت نیز روایات مربوط به جواز جمع میان نمازها را ـ حتی مواقعی که عذری در پیش نیست ـ از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل کردهاند.
امروزه نیز در بین شیعیان، افرادی هستند که به استحباب عمل کرده، نمازها را جداگانه میخوانند، ولی وضع زندگی طوری است که برای همه مراعات این استحباب موجب مشقت شده است و چه بسا سبب میشود که گروهی از انجام اصل نماز سرباز زنند، در این موقع با الهام گرفتن از راهنمایی خود پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)میتوان برای مراعات «اهم» مسئله تفریق را ترک نمود؛ چنان که بسیاری از فقهای اهل تسنن همین نظر را دارند، ولی به ملاحظاتی از اظهار نظر خودداری میکنند. از طرف دیگر، چه اشکال دارد که با توجه به روایات جواز جمع بین نمازها، کسی از روی راحتی آن نمازها را (ظهر و عصر و یا مغرب و عشا) به صورت جمع بخواند (7).
در روایات شیعه و اهل تسنن نیز آمده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) گاهی جمع بین دو نماز (ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشا) میکرد و گاهی جدا جدا میخواند؛ چنان که «صحیح بخاری» (یکی از کتابهای مهم اهل سنت) روایتی از ابنعباس نقل میکند که: «پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در مدینه هشت رکعت نماز ظهر و عصر و همچنین هفت رکعت نماز مغرب و عشا را با هم میخواندند،(8) ولی اهل سنت میگویند با هم خواندن دو نماز مربوط به موقع باران (که دوبار حاضرشدن برای نماز مشکل است) و یا مسافرت و یا جایی است که انسان عذر داشته باشد (9).
————————————————————————-
1. ر.ک: الدرالمنثور، جلال الدین سیوطی، ج 5، ص 280ـ282، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
2. ر.ک: نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج 12، ص 221؛ ج 9، ص 265، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
3. ر.ک: مجمع البیان، طبرسی، ج 4، ص 86 ـ 88، دارالمکتبه الحیاه، بیروت.
4. ر.ک: المیزان، علامه طباطبایی(رحمه الله) ج 11، ص 58 ـ 59؛ ج 13، ص 174 ـ 175، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم / عروه الوثقی، سیدمحمد کاظم طباطبایی، یزدی، ج 1، باب اوقات نماز، مسأله 2 و 10، انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
5. ر.ک: بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، ابن رشد الحفید، ج 1، ص 83، دارالفکر، بیروت / المغنی، عبدالله بن قدامه، ج 1، ص 404ـ405، دراالکتاب العربی، بیروت.
6. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، کتاب صلاه، باب مربوط به وقت نماز، باب 32 و 33.
7. ر.ک: همان، تفسیر نمونه، ج9، ص267؛ ج12، ص221؛ ج16، ص383، ناصر مکارم شیرازی و جعفر سبحانی، پرسشها و پاسخهای مذهبی، ص63.
8. از علمای اهل سنت احمد صدیق غماری نویسنده کتاب «إزاله الخطر عمن یجمع بین الصلاتین فی الحضر» در جمع غیر مسافر موافق شیعه امامیه است. ر.ک: محمد جواد مغنیه، الفقه علیالمذاهب الخمسه، ترجمهکاظم پورجوادی، ص77.
9. ر.ک: بنیهاشمی، توضیحالمسائل مراجع، ج1، ص424 و 428، مسئله 731 و 736؛ رساله امام خمینی
* گرچه خواندن نماز در پنج نوبت (ظهر، عصر، مغرب، عشاء و صبح) امری مستحب و بهره مندی از ثواب اول وقت و فضیلت وقت خاص را به دنبال دارد؛ ولی خواندن نماز در سه وعده نیز با آیات قرآن کریم تعارض ندارد.
اصولاً آیاتی که به اوقات نماز اشاره دارد در هیچ کدام به جزئیات به طور کامل و پنج وعده بودن تصریح نشده است. خداوند متعال میفرماید: «اَقِمِ الصَّلوهَ لِدُلوکِ الشَّمسِ اِلی غَسَقِ الَّیلِ وقُرءانَ الفَجرِ اِنَّ قُرءانَ الفَجرِ کانَ مَشهودا؛ (اسراء،78) نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب [نیمه شب] بر پادار، و همچنین قرآن فجر [نماز صبح] را، چرا که قرآن فجر مورد مشاهده [فرشتگان شب و روز] است.» (1)
در جایی دیگر میفرماید: «واَقِمِ الصَّلوهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وزُلَفـًا مِنَ الَّیلِ اِنَّ الحَسَنـتِ یذهِبنَ السَّیـاتِ ذلِکَ ذِکری لِلذّاکِرین؛ (هود،114) نماز را در دو طرف روز و اوائل شب برپادار، چرا که حسنات، سیئات [و آثار آنهارا] بر طرف میسازند، این تذکری است برای آنهاکه اهل تذکرند.» (2) بنابراین، در آیات مذکور که درباره اوقات نماز میباشد، به پنج وعده بودن نماز، تصریحی نشده است، تا با سنت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) (نماز در سه وعده) تعارضی داشته باشد. تردیدی نیست که جزئیات اوقات نمازهای پنجگانه، در قرآن بیان نشده؛ بلکه بیان جزئیات و شرح آن به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام) سپرده شده است؛ به همین جهت آیات قرآن در کنار روایاتی که از آن بزرگواران به دست ما میرسد، زمان نمازهای پنج گانه را به طور دقیق مشخص میکند چنان که امام صادق(علیه السلام) در ذیل آیه 78 سوره اسراء میفرماید: «خداوند [در آیه مذکور] چهار نماز را واجب کرده، در قسمتی از زمان که ابتداء آن اول ظهر و انتهایش نصف شب است، دو نماز از ظهر تا غروب و دو نماز از اول غروب آفتاب تا نصف شب که هر کدام یکی از قبل از دیگری است.» (3) و فقها و مجتهدان براساس آیات و روایات موجود، زمان و اوقات نمازها را بیان میکنند(4). در منابع اهل تسنن هم خواندن نمازهای پنجگانه در سه وعده مورد تأیید قرار گرفته است(5).
دلیل ما بر جواز جمع میان دو نماز، احادیثی است که از پیشوای ششم حضرت امام صادق(علیه السلام) (6) نقل شده است، ولی باید توجه داشت که نه تنها محدثان شیعه، بلکه محدثان اهل سنت نیز روایات مربوط به جواز جمع میان نمازها را ـ حتی مواقعی که عذری در پیش نیست ـ از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل کردهاند.
امروزه نیز در بین شیعیان، افرادی هستند که به استحباب عمل کرده، نمازها را جداگانه میخوانند، ولی وضع زندگی طوری است که برای همه مراعات این استحباب موجب مشقت شده است و چه بسا سبب میشود که گروهی از انجام اصل نماز سرباز زنند، در این موقع با الهام گرفتن از راهنمایی خود پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)میتوان برای مراعات «اهم» مسئله تفریق را ترک نمود؛ چنان که بسیاری از فقهای اهل تسنن همین نظر را دارند، ولی به ملاحظاتی از اظهار نظر خودداری میکنند. از طرف دیگر، چه اشکال دارد که با توجه به روایات جواز جمع بین نمازها، کسی از روی راحتی آن نمازها را (ظهر و عصر و یا مغرب و عشا) به صورت جمع بخواند (7).
در روایات شیعه و اهل تسنن نیز آمده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) گاهی جمع بین دو نماز (ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشا) میکرد و گاهی جدا جدا میخواند؛ چنان که «صحیح بخاری» (یکی از کتابهای مهم اهل سنت) روایتی از ابنعباس نقل میکند که: «پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در مدینه هشت رکعت نماز ظهر و عصر و همچنین هفت رکعت نماز مغرب و عشا را با هم میخواندند،(8) ولی اهل سنت میگویند با هم خواندن دو نماز مربوط به موقع باران (که دوبار حاضرشدن برای نماز مشکل است) و یا مسافرت و یا جایی است که انسان عذر داشته باشد (9).
————————————————————————-
1. ر.ک: الدرالمنثور، جلال الدین سیوطی، ج 5، ص 280ـ282، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
2. ر.ک: نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج 12، ص 221؛ ج 9، ص 265، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
3. ر.ک: مجمع البیان، طبرسی، ج 4، ص 86 ـ 88، دارالمکتبه الحیاه، بیروت.
4. ر.ک: المیزان، علامه طباطبایی(رحمه الله) ج 11، ص 58 ـ 59؛ ج 13، ص 174 ـ 175، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم / عروه الوثقی، سیدمحمد کاظم طباطبایی، یزدی، ج 1، باب اوقات نماز، مسأله 2 و 10، انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
5. ر.ک: بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، ابن رشد الحفید، ج 1، ص 83، دارالفکر، بیروت / المغنی، عبدالله بن قدامه، ج 1، ص 404ـ405، دراالکتاب العربی، بیروت.
6. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، کتاب صلاه، باب مربوط به وقت نماز، باب 32 و 33.
7. ر.ک: همان، تفسیر نمونه، ج9، ص267؛ ج12، ص221؛ ج16، ص383، ناصر مکارم شیرازی و جعفر سبحانی، پرسشها و پاسخهای مذهبی، ص63.
8. از علمای اهل سنت احمد صدیق غماری نویسنده کتاب «إزاله الخطر عمن یجمع بین الصلاتین فی الحضر» در جمع غیر مسافر موافق شیعه امامیه است. ر.ک: محمد جواد مغنیه، الفقه علیالمذاهب الخمسه، ترجمهکاظم پورجوادی، ص77.
9. ر.ک: بنیهاشمی، توضیحالمسائل مراجع، ج1، ص424 و 428، مسئله 731 و 736؛ رساله امام خمینی