در خصوص خشوع در نماز توضیح دهید
* خداوند در آیه 2 سوره مؤمنون میفرماید: [مؤمنان] کسانی [هستند] که در نمازشان خاشعاند.
بنابراین، خشوع در نماز علامت ایمان است نه نماز خواندن. برای تحصیل خشوع و حضور قلب در نماز، امور ذیل توصیه شده است:
1. اندیشه در اهمیت و آثار نماز؛
اگر گوهر گرانبها و یا یک انگشتر، به ارزش چندین هزار تومان را گم کنیم تا مدتی آشفته خاطر میشویم و شبها خوابمان نمیبرد؛ این در حالی است که دو رکعت نمازی را که به همه دنیا و لذتهای آن میارزد، از دست میدهیم و ناراحت نمیشویم.! پس در مرحله اول باید در اهمیت و آثار ارزشمند نماز بیندیشیم تا پیببریم با این نمازهای فاقد حال و توجه و حضور قلب، خود را از چه فواید و برکاتی محروم ساختهایم.! قرآن کریم، کسالت در نماز و بیمیلی به این فریضه الهی را از اوصاف منافقان برشمرده، درباره آنان میفرماید: …و چون به نماز میایستند با حال بیمیلی نماز میگزارند و برای مردم ریا میکنند و جز اندکی یادخدانمیکنند (1).
2. کنترل افکار خود قبل از شروع نماز؛
برای تحصیل این امر به مسایل ذیل توجه باید کرد:
الف) تمرکز حواس و پرهیز از اموری که ذهن را به خود مشغول میدارد و باعث پراکندگی و مشوش شدن آن میگردد.
ب) انتخاب محل و مکان مناسب برای نماز و سایر عبادتها؛ به همین جهت، نماز خواندن در برابر اشیایی که ذهن را به خود مشغول میدارد، مانند: درهای باز، محل عبور و مرور مردم، مقابل آیینه و عکس و… مکروهاست و هر قدر آن محل، از زرق و برق و تشریفات خالی باشد، برای حضور قلب سودمندتر است.
ج) انجام دادن مستحبات نماز و آداب مخصوص آن.
د) مراقبت و تمرین و استمرار امور یادشده(2).
بنابراین هنگام نماز باید توجه خود را به خدا معطوف سازد، برای چند دقیقه در محل نماز، خود را از غیر خدا فارغ کند، دل را از افکار و خیالهای واهی خالی سازد و با متمرکزساختن حواس خود و فراموش کردن گرایشهای دنیایی، برای داشتن حضور قلب تلاش کند؛ البته با تفکر و پشیمانی در اثر از دستدادن منافع معنوی نماز و جبران زیان و خسارتهای گذشته، این مهم بهتر حاصل میشود.
3. اندیشه در عظمت خداوند؛
وقتی انسان در برابر هم نوع خود قرار میگیرد، مواظب رفتار و حواس خویش است. وقتی باور کردیم که در حضور خدا هستیم و خداوند از روی لطف به ما اجازه داده در حضور او بایستیم و با او سخن گوییم و به درد دل و مناجات با او بپردازیم، آیا جا دارد از او غافل شویم؟ به همین جهت طبق روایتی خداوند میفرماید: کسی که نماز میخواند، ولی دل به نماز نمیسپرد، آیانمیترسد که او را به صورت الاغ مسخ کنم؟ یعنی، غفلت و بیتوجهی در نماز آن قدر زشت است که مبتلای به آن مستحق این است که بهصورت حیوانی مسخ شود.
4.تفکر در معانی کلمات نماز؛
هنگام نماز سعی کنیم، معانی جملههایی را که بر زبان جاری میکنیم، تصور کنیم و در آنها بیندیشیم و با تأمل نمازبخوانیم؛ به طوری که اگر قبلاً در یک دقیقه، یک رکعت میخواندیم، اینک یک رکعت را در دو دقیقه بخوانیم و این برای کسی که میخواهد به حضور خدا برود وقت زیادی نیست.
5. امام سجاد(علیه السلام) میفرماید: وقتی نماز میخوانی فرض کن [در آستانه مرگ هستی و] آخرین نمازت را میخوانی. اگر انسان بداند، از عمرش تنها به اندازه خواندن چند رکعت نماز باقی مانده است، حواسش را جمع میکند و تلاش میکند نمازش را بهتر وشایستهتر بهجا آورد و از کاستیهایش توبه کند. حال که ما نمیدانیم عمرمان تا کی باقی است، فرض کنیم این آخرین نمازی است که بهجا میآوریم. چنین تصوری باعث میشود در برابر شیطان مقاومت کنیم و او را از خود برانیم و از لحظهها و دقایقی که در نماز سپری میکنیم، بهره شایان ببریم.
6. سعی کنیم دعاهایی را که برای قبل از شروع نماز و نیز بعد از نماز وارد شده، بخوانیم. کسی که به مجرد گفتن: السّلام علیکم ورحمه اللّه و برکاته از جای برمیخیزد و به دنبال کارش میرود، گویا تا حال نزد خدا زندانی بود و انتظار میکشید هرچه زودتر درِ زندان و قفس گشوده شود تا خود را نجات دهد؛ پس لازم است بعد از نماز، انسان دست به دعا بلند کرده، برای خود و دیگران دعاکند. (3) 7. توجه به وضو، دعای آن و نیز به اذان و اقامه که در حقیقت تبیین و مرور گذرا بر فلسفه و چرایی نماز است.
* الف) چه کنیم که نماز به خودی خود یکی از واجبات زندگی ما به شمار آید، نه این که تلقین کنیم که نماز بخوانیم؟ ب) چگونه با نماز خواندن میتوان از گناه جلوگیری کرد؟
* الف) گرایش به زیبایی یکی از گرایشها و تمایلاتی است که در انسانها وجود دارد. نماز یکی از زیباترین پدیدههای هستی است که اهل معرفت با شناخت زیبایی آن و اهمیت دادن به آداب ظاهری و باطنی نماز، با تمام وجود، زیبایی و لذت آن را یافتهاند؛ به گونهای که نماز روشنی چشمشان بوده و سبب معراجشان به سوی محبوب است(4). بنابراین در مرحله اولْ شناخت اهمیت و جایگاه نماز و آگاهی از نیاز به آن و آگاهی از زیباییهایش، اهمیت فوق العادهای در کشش و اشتیاق دایمی به نماز دارد. پس از آن توجه به آثار و برکات نماز، پیآمدهای زیانبار سستی در نماز که پیش از این به آنها پرداختیم (5) و پیدا کردن راه لذت بردن از خواندن نماز، تا اندازه بسیاری انسان را به هم صحبتی با خدا سوق میدهد. در ذیل به برخی از آنها به طور اجمال اشاره میکنیم:
1. تغییر در انگیزه عبادت؛ انگیزههای گرایش به عبادت سه چیز است: ترس، امید و محبت: (وَفِی الاَْخِرَهِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَهٌ مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَنٌ) (6) ؛ و در آخرت، عذاب شدید است یا مغفرت و رضای الهی. توده مردم از ترس جهنم یا به شوق بهشت، خداوند متعال را عبادت میکنند، لیکن انسانهایی که معرفت کامل به ذات اقدس الهی دارند، بر پایه محبت و عشق، خدا را میپرستند، زیرا خدای متعال را جمیل علی الاطلاق میدانند و دل هایشان مجذوب او میشود.
2. محافظت بر نماز: (حَـفِظُوا عَلَی الصَّلَوَتِ وَالصَّلَوهِ الْوُسْطَی وَقُومُوا لِلَّهِ قَـنِتِینَ) (7) ؛ در انجام همه نمازها و [به خصوص] نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا بپاخیزید. حفظنماز به چند عامل بستگی دارد: الف) انسان کوشش کند که نماز را در وقت فضیلتش بخواند.
ب) صحیح به جای آوردن نماز که مقدمات و مقارنات و سایر امور آن درست و مطابق دستور شرع باشد و نماز را تباه نسازد که در قرآن کریم عقوبت شدیدی برای تضییع نماز بیان شده است(مریم، آیه59).
3. حضور قلب در نماز با اندیشه در عظمت خداوند، کنترل افکار خود قبل از شروع نماز، تأمل در معنای جملاتی که میخوانیم و…(8) .
ب) دربحث بازدارندگی نماز، به راههای جلوگیری نماز از گناه اشاره شد.
———————————————————————————————
1. نساء،آیه142.
2. ر.ک: همان، تفسیر نمونه، ج14 ص204.
3. محمد تقی مصباح یزدی، راهیان کوی دوست، ص77 ـ 88؛ جهت آگاهی بیشتر در این زمینه ر.ک: محمد بدیعی، حضور قلب در نماز از دیدگاه عالمان ربّانی و عارفان الهی؛ شهید دستغیب، صلاهالخاشعین.
4. ر.ک: امام خمینی، آداب نماز، ص2.
5. ر.ک: همین فصل شمارههای 5 و 6 و 7.
6. حدید،آیه4.
7. قره،آیه238.
8. جهت آگاهی بیشتر ر.ک: محمد تقی مصباح یزدی، راهیان کوی دوست، ص77 ـ 88؛ محمد بدیعی، حضور قلب در نماز…؛ شهید دستغیب، صلاه الخاشعین.