بنابر آن چه گفته می شود: هر کسى جهنم خود است و بهشت خود؛ بدین معنا که جهنم و بهشت، گودال و یا سرزمین زیبایى نیست که مثلا یکى یکى داخل آن شوند؛ بلکه «جهنم» سزاى ظلم اوست و بهشت سزاى اعمال نیک، ولى آیات ذیل وضع دوم را تداعى می کند: (یوم یقول لجهنّم هل امتلأت …)[6]، (کُلَّمَآ أُلْقِىَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَآ …)[7]، و … و یا امام حسین(ع) به عمرو بن قرظه الانصارى فرمود: نعم و انت امامی فى الجنّه حال اگر هر کسى بهشت خود است، پس چگونه «عمرو» زودتر به بهشت می رود؟
اولا دلایل و شواهد بسیارى از آیات و روایت است که ثابت می کند بهشت و جهنم، حقیقتاً وجود خارجى دارد؛ مثلا:
1. آیات شریفه اى که ثابت می کنند در آن جا عذاب ها و نعمت هاى جسمانى و روحانى وجود دارد: (لَوَّاحَهٌ لِّلْبَشَرِ)[8]؛ پوست ها را سیاه می گرداند. (کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَـهُمْ جُلُودًا غَیرَهَا)[9]؛ که هرچه پوستشان بریان گردد، پوست هاى دیگرى بر جایش نهیم. و وجود انواع نعمت هاى بهشتى.
2. وجود جایگاه هاى مختلف در بهشت و جهنم که ساکنان آن دو از منطقه اى به منطقه دیگر در آمد و رفت هستند و گفتوگو می کنند.[10]
3. وجود درهاى متعدد در بهشت و جهنم که در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه شریفه 20 سوره انسان آمده: «پایین ترین فرد بهشتى، قلمرو ملکش به اندازه اى است که وقتى نگاه می کند، فاصله هزار سال راه را می بیند.»[11]
4. وجود فعلى بهشت و دوزخ؛ مثلا در آیه شریفه: (کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیقِینَ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَینَ الْیقِینِ)[12] مفهومش این است که صاحبان «علم الیقین» در همین جهان، دوزخ را مشاهده می کنند، چرا که هم اکنون موجود است.
با دلیل هاى فوق ثابت می شود که بهشت، تنها «حجاب نورانى» و جهنم هم تنها «حجاب ظلمانى» نیست، بلکه این دو، وجود خارجى واقعى دارند و از آیه هایى که می فرماید بهشت و جهنم براى نیکوکاران و بدکاران آماده شده است، به خوبى استفاده می شود که بهشت و جهنم هم اکنون موجود است.[13]
ثانیاً: مفهوم صحیح این عبارت (هر کسى جهنم خود است و بهشت خود) این است که هر کسى خود، خالق بهشت و یا جهنم خود است، چرا که بهشت و جهنم، زمین هاى خالى است که به وسیله اعمال ما پر از نعمت هاى بهشتى و یا پر از عذاب هاى جهنمی می شوند (در صورتى که اعمال نیکى باشند، به صورت نعمت هاى جالب و زیباى بهشتى و اگر اعمال بد و شرى باشند، در قیافه وسایل شکنجه و عذاب، مجسم می شوند).[14]
—————
[6] ق، آیه 30.
[7] ملک، آیه 8 .
[8] مدثر، آیه 29.
[9] نساء، آیه 56.
[10] اعراف، آیه 44.
[11] طبرسى، مجمع البیان، ج 9 ـ 10، ص 623.
[12] تکاثر، آیه 5 ـ 7.
[13] بقره، آیه 24؛ آل عمران، آیه 131 ـ 133؛ حدید، آیه 21.
[14] ر.ک: ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن، ج 6، ص 341 ـ 344، ج 2، ص 511؛ دکتر حبیب الله طاهرى، سیرى در جهان پس از مرگ.