در مورد واژه «ترتیل» توضیح دهید؟
«ترتیل» از ریشه «رَتَلَ» به معناى «جمع کردن و هماهنگى و نظام‌بخشى بر طریق مستقیم» است.
در قرآن، واژه «ترتیل» در برخى آیات به خداوند منسوب است: (وَ‌رَتَّلْنَـهُ تَرْتِیلاً)؛ و آن را به آرامی بر تو خواندیم.[34] و در برخى دیگر، خداوند به پیامبر عظیم‌الشأن و مسلمانان فرموده که قرآن را با ترتیل تلاوت نمایند: (وَ‌رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِیلاً)؛ و قرآن را با‌دقت و تأمّل بخوان.[35]
در مواردى که «ترتیل» به خداوند نسبت داده شده باشد «ترتیل قرآن» به معناى «نظم و چینش خاص آیات، هماهنگ با تأمین نیازهاى فکرى و روحى بشر با اهداف درمان فکر و روح و ثبات بخشى به قلب مؤمنان و هدایت و ارشاد آنان به قله‌هاى کمال بشرى خواهد بود؛ چنان که آیه32 فرقان این معنا را به روشنى بازگو می‌کند: «این به علت آن است که قلب تو را به‌وسیله آن محکم داریم و[ ازاین‌رو] آن را به‌تدریج بر تو خواندیم».
علامه طباطبائى در ذیل آیه مزبور در معناى «رتلناه ترتیلا» می‌فرماید: «برخى از آیات را در پى بعضى دیگر آوردیم؛ به‌گونه‌اى که روابط از میان نرود و آثار آن‌ها منقطع نگردد، تا در نتیجه آن غرض و هدف تعلیم تباه نشود، بلکه قرآن داراى سوره‌ها و آیاتى است که برخى از آن‌ها در پى بعضى دیگر نازل شده و مرتب و منظم شده است».[36]
از مطالب یاد شده معلوم می‌شود که در ترتیل منسوب به خداوند، هم نظم و ارتباط لفظى و هم نظم و ارتباط معنوى آیات مطرح است.
در آیاتى که دستور برخورد ترتیلى به قارى صادر شده است نیز، باید هر دو نظم لفظى و معنوى لحاظ گردد. منظور از ترتیل لفظى این است که قارى، قرآن را درست، شمرده و شیوا بخواند. از تفسیر آیه (وَ‌رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِیلاً)[37] و برخى از روایاتى که در ضمن آن آمده است، این معنا از «ترتیل» روشن می‌شود.
در مجمع البیان آمده است: «به گفته ابن عباس، مراد از ترتیل، تبیین و آشکار و آرام‌خواندن است و از حضرت على(ع) نقل شده است: «منظور، آشکار خواندن قرآن است و پرهیز از خواندن آن همانند شعر و از پراکنده خواندن مفرط ـ مانند پراکندن ریگ‌ـ هم باید پرهیز کرد و نباید همت قارى، متوجه به پایان رساندن سوره باشد».[38]
علاوه بر ترتیل لفظى، قارى موظف است ترتیل معنوى هم داشته باشد؛ یعنى به هنگام ترتیل لفظى (درست و شیوا خواندن) حضور قلب و کمال معرفت را نیز رعایت کند. حضرت على(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که فرمود: «ترتیل این است که…. در برابر شگفتى‌هاى آیات بایستید و با آن دل‌ها را به حرکت درآورید، در‌حالى که فکر و خیال احدى از شما رسیدن به انتهاى سوره نباشد».[39]
به‌طور خلاصه، شیوه ترتیل براى قارى قرآن و مراحل آن عبارت است از:
الف) ترتیل در لفظ:
1. رعایت مخارج حروف؛
2. آهنگ کلمات و موسیقى آن؛
3. تقطیع آیات؛
4. پرهیز از شتاب‌زدگى در قرائت؛
5. تداوم و پیوستگى در قرائت.
ب) ترتیل در معنا:
1. توجه به معانى و نظم و چینش آیات و طرح سؤال؛
2. تأنّى در آیات؛
3. تدبر در آیات؛
4. خود را مخاطب قرآن دیدن؛
5. محزون کردن خویش؛
6. کاوش در آیات براى درمان خویش.[40]
—————
[34]. فرقان، آیه32.
[35]. مزمل، آیه4.
[36]. المیزان، ج15، ص211.
[37]. مزمل، آیه4.
[38]. مجمع البیان، ج10، ص162.
[39]. بحارالانوار، ج92، ص215.
[40]. ر.ک: پژوهشى پیرامون تدبر در قرآن، ص378ـ396.