در دوران غیبت کبری ، امام غائب (علیه السلام) در چه مکانی اقامت دارند؟ و محل سکونت آن حضرت کجاست؟
برخی از علمای اهل سنت گفته اند: شیعیان عقیده دارند که: امام زمان در شهر سامرّا در همان سردابی که منسوب به اوست، غائب شده و در همانجا زندگی می کند و از همانجا ظهور خواهد کرد، سپس زبان به اعتراض گشوده می گویند: اگر در آن سرداب است پس چرا دیده نمی شود؟! چه کسی برای او آب و غذا می برد؟ چرا از آنجا خارج نمی شود؟!
مسلماً این نسبت به شیعه دروغ محض است و شیعیان چنین عقیده ای ندارند.
در هیچ روایتی گفته نشده است که امام غائب در سرداب زندگی می کند و هیچ یک از علما و دانشمندان شیعه چنین سخنی نگفته اند، آنچه در منابع شیعه آمده است، این است که سرداب مقدس محل ابتداء غیبت بوده، نه اینکه امام در طول این مدت در آن سرداب زندگی می کند، به این معنی که آخرین دیدار امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با شیعیان روزی بود که در مراسم تشیع جناز پدرش برای آنان ظاهر شده و بر جناز پدرش نماز خوانده و سپس ناپدید گردیده، دیگر بعد از آن، ملاقات رسمی و عمومی نداشت. این دیدار در سامرا و در خان پدرش امام حسن عسکری (علیه السلام) انجام یافت.
خان امام حسن عسکری (علیه السلام) شامل غرفه ای برای مردان و غرفه ای برای زنان و زیر آنها سرداب بود، سرداب نیز دو قسمت بود، یک قسمت آن برای مردان و قسمت دیگر آن برای زنان بود، این سرداب محل زندگی امام هادی و امام عسکری و حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود و تمام دیدارها با حضرت ولی عصر در عهد پدر در همین منزل و در همین سرداب انجام یافته بود، به همین جهت شیعیان پس از رحلت امام حسن عسکری (علیه السلام) به سامرا آمدند، بعد از زیارت قبر آن دو امام، در محل عبادت سه امام بزرگوار نیز تبرکاً نماز می خواندند و آنجا را زیارت می کردند.
ظاهراً تنها در یک روایتی از سرداب اسمی برده شده است، طبق همین روایت مأموران خلیفه به منزل آن حضرت هجوم آورده، درِ سرداب را گرفته بودند، حضرت در همان موقع از سرداب بیرون آمدند و در جلو چشم مأموران تشریف بردند. پس از آنکه مأموران همه رسیدند، فرمانده آنها دستور ورود به سرداب را داد مأمورانی که بیرون آمدن آن حضرت را دیده بودند گفتند: مگر آن کس نبود که از این جا بیرون رفت و از مقابل تو هم عبور کرد؟ گفت: من او را ندیدم، چرا او را رها کردید؟ گفتند ما گمان کردیم تو او را می بینی.
از احادیث استفاده می شود که آن حضرت در بین مردم زندگی می کند.
سُدیر صیرفی از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده که فرمود: صاحب الامر (علیه السلام) از این جهت با حضرت یوسف شباهت دارد که برادران یوسف با اینکه عاقل و دانا بودند و قبلاً همه با وی معاشرت داشتند، وقتی وارد بر او شدند تا خود را معرفی ننمود او را نشناختند و با این که بین او و یعقوب بیش از هیجده روز راه فاصله نبود، یعقوب از وی اطلاعی نداشت، پس چرا این مردم انکار می کنند که خدا همین عمل را نسبت به حجت خود حضرت صاحب الامر نیز انجام دهد؟! آن حضرت هم، در بین مردم تردد کند و در بازارشان راه برود و بر فرششان قدم بگذارد ولی او را نشناسند و به همین وضع زندگی کند تا هنگامی که خدا اذنش دهد تا خودش را معرفی نماید.
به موجب همین روایات امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در تحت عنایات خاص الهی در اقطار و اکناف این جهان در گردش است و همه ساله در موسم حج به زیارت خان خدا تشریف می برند و در مراسم حج شرکت می کنند ولی انبوه حجاج او را نمی بینند. و یا می بینند ولی او را نمی شناسند.
به همین جهت شیفتگان روی او، در طول غیبت آن خورشید عالمتاب سراغ گمشده خود را در موسم حج در مکه گرفته اند و در مراسم حج به جستجوی جای پای او پرداخته اند و سعادتمندانی نیز توفیق تشرف به پیشگاه آن قبله مقصود را در موسم حج در مکه یافته اند.
آنچه از روایات استفاده می شود این است که امام غائب در غیبت کبری در مکان خاص و در شهر معینی اقامت دائم ندارند که از آن مکان و آن شهر خارج نگردند و به محل دیگر تشریف ببرند، بلکه برای انجام وظائف و تکالیفی به مسافرت و سیر و حرکت و انتقال از مکانی به مکان دیگر، می پردازند.
و در احادیثی که به اقامتگاه امام (علیه السلام) اشاره شده از مدینه نیز ذکری به میان آمده است.
امام صادق (علیه السلام) هنگامی که از غیبت کبری سخن به میان می آورد، می فرماید: نعم المنزل طیبة چه جایگاه خوبی است مدینه.
و نیز هنگامی که از امام حسن عسکری (علیه السلام) می پرسند، اگر حادثه ای بر شما روی داد، سراغ فرزند بزرگوار شما را در کجا بگیریم؟ فرمود: در مدینه.
بعضی روایات سراغ آن حضرت را در حجاز و ریگزارهای عوالی می دهد طبق آن روایت ابراهیم بن مهزیار توسط فرستاده امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به خدمت آن بزرگوار فراخوانده می شود، از طائف می گذرد و به دشت حجاز که عوالی نامیده می شود، هدایت شده و در آنجا به خدمت آن حضرت می رسد، در این دیدار امام (علیه السلام) به پسر مهزیار می فرماید:
پدرم با من پیمان بسته است که در مخفی ترین و دورترین سرزمینها مسکن گزینم، تا از تیررس اهل ضلالت در امان باشم، این پیمان مرا به این ریگزارهای عوالی (دشت حجاز از نجد تا تهامه) انداخته است.
از بعضی روایات نیز معلوم می شود که اقامتگاه حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سرزمینهای دوردست می باشد و به همین مناسبت در توقیع شریفی که در سال 410 هجری از ناحی مقدسه به افتخار شیخ مفید صادر شده است، چنین آمده است:
اگر چه ما در سرزمین دوردستی سُکنی گزیده ایم که از جایگاه ستمگران بدوریم زیرا که خداوند مصلحت ما و شیعیان مؤمن ما را در این دیده که تا حکومت دنیا در دست تبهکاران است در این نقط دوردست مسکن نمائیم. ولی از اخبار شما آگاهیم و هرگز چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نمی ماند. و می دانیم که چه گرفتاری و پریشانی بر شما رسیده است، از آن وقتی که بسیاری از شماها به کارهائی دست زدند که پیشینیان صالح شما از آنها به دور بودند و پیمانی را که خداوند از آنها گرفته بود، پشت سر انداختند، گوئی که از آن بی خبر بودند. ما شما را رها نکرده و یاد شما را از خاطر نبرده ایم وگرنه سختی ها به شما روی می آورد و دشمنان شما را از ریشه و بن بر می کَندند.
و نیز در نصوص معتبر که از طرف ائمّ اطهار (علیهم السلام) رسیده، آمده است که جایگاه حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هم در دوران غیبت صغری و هم در دوران غیبت کبری کوه رضوی و ذی طوی است چنان که شیخ طوسی با سند خود نقل کرده از عبدالاعلی مولی آل سام که گفت:
با حضرت صادق (علیه السلام) به طرف ناحیه روحا بیرون رفتم و هنگامی که در آنجا فرود آمدیم، آن حضرت به کوهی که مشرف بر آن ناحیه است، نگاه کرد به من فرمود:
تری هذا الجبل؟ هذا جبل یدعی رضوی من جبال فارس این کوه را می بینی؟ این کوهی است که آن را رضوی می گویند و از نوع کوههای فارس است، خداوند ما را دوست داشته که آن را به جانب ما نقل داده است در این کوه هر نوع درخت خوراکی وجود دارد و محل آن شخص غائب است که دوباره غائب می شود، محل امن خوبی است.
اما ان لصاحب هذا الامر فیه غیبتین واحدة قصیرة و الاخری طویلة.
برای صاحب این امر (امام عصر) در آن کوه دو غیبت وجود دارد: یکی کوتاه و دیگری طولانی.
ابو عبدالله نعمانی در کتاب الغیبة به سند خود روایت کرده از اسماعیل بن جابر که گفت: حضرت باقر (علیه السلام) فرمود:
یکون لصاحب هذا الامر غیبة فی بعض هذه الشعاب و اَوْ مَأَ بیده الی ناحیة ذی طُوی حتی اذا کان قبل خروجه اتی المولی الذی کان معه حتی یلقی بعض اصحابه فیقول کم انتم هاهنا فیقولون: نحو من اربعین رجلاً فیقول کیف انتم لو رأیتم صاحبکم؟ فیقولون: و الله لونادی بنا الجبال لناوینا ها معه.
برای صاحب این امر (حضرت قائم) در بعضی از این شعبها غیبتی است (اشاره به جانب ذی طوی فرمود) تا موقعی که زمان خروجش فرا رسد، شخصی از دوستان که در خدمت اوست می آید و بعضی از یارانش را می بیند، می گوید شما در اینجا چند نفر هستید؟ می گویند: حدود چهل مرد، می گوید: چه حالی پیدا خواهید کرد اگر صاحبتان را ببینید؟ می گویند: قسم به خدا اگر او خواسته باشد ما را در این کوهها ببرد و جا بدهد البته که ما در خدمتش هستیم واطاعتش می کنیم.
و همچنین در باب دیگر از ابی بصیر روایت کرده که گفت: امام باقر (علیه السلام) فرمود:
ان القائم (علیه السلام) یهبط من ثنیه ذی طوی فی عدة اهل بدر ثلاثمأة و ثلاثة عشر رجلاً حتی یسنده ظهره الی الحجر الاسود و یهز الرأیة الغالبة.
حضرت قائم از گردنه کوه ذی طوی همراه با عده ای به تعداد اهل بدر (313) مرد فرود می آید و به حجرالاسود تکیه می زند و آن پرچمی را که بایستی بر تمام دنیا پیروز شود به اهتزازدر می آورد.
و در معجم البلدان ذو طوی به ضم اول اسم محلی در مکه است.
پس با توجه به این سه حدیث اخیر معنی این فقر در دعای ندبه أبرضوی او غیرها أم ذی طوی نیز روشن می گردد و جمع بین آن دو چنین می شود که احتمالا مقر آن حضرت ابتدا به کوه رضوی و اواخر غیبت و نزدیک ظهور ذی طوی است و نیز این جمله هیچ دلالتی بر اینکه این دو مکان، یا یکی از آنها، اقامتگاه دائمی آن حضرت است، ندارد و نیز معلوم می شود چرا شیعیان با خواندن دعای نُدبه به سراغ حضرت مهدی (عجل الله تعالی الشریف) در ذی طوی و کوه رضوی می گردند، پس اینکه کیسانیّه کوه رضوی را مقرّ محمد حنفیّه امام زمان خود می دانند، به اصالت دعای نُدبه خدشه وارد نمی کند، بلکه شاهد و مؤید خوبی است بر صحت احادیثی که مقر آن حضرت را در کوه رضوی معرفی می کند و چه بسا کسانی از آنها در اخبار مهدی (علیه السلام) دیده اند که در دوران غیبتش محل او کوه رضوی است و آن را برای صاحب خود محمد حنفیه اضافه کرده ا ند، زیرا منشأ هر شبهه، مطلب حقی است که بی جا به کار می برند .
و همچنین اخباری که خبر می دهد آن حضرت همه جا حاضر می شود مثل خبری که نعمانی درکتاب خود از سُدیر صیرفی نقل کرده، منافاتی با آن اخباری که گفته شد، ندارد زیرا آن حضرت، انسان است، هم اسکان دارد و هم سیر و سیاحت و هر کدام در وقتی جداگانه وگرنه کسی که همیشه در همه جا بوده است و مکان نداشته باشد، تنها ذات اقدس حضرت احدیت می باشد امام صادق (علیه السلام) فرمود:
برای صاحب این امر، خانه ای است که به آن بیت الحمد گفته می شود در آن خانه چراغی است که از روز ولادت آن حضرت روشن است این چراغ همچنان روشن است تا روزی که به شمشیر قیام نماید.
آری، همین مطالب از فقرات دعای ندبه نیز استفاده می شود آنجا که می خوانیم: لیت شعری أین استقرت بکَ النوی بل ای ارض تقلک اوثری ابرضوی او غیرها ام ذی طوی .
کاش می دانستم که کجا دلها به ظهور تو قرار و آرام خواهد یافت، آیا در کدامین سرزمین اقامت داری در زمین رضوی یا غیر آن در دیار ذی طوی متمکن گردیده ای؟
بعضی از عبارات دعای شریف ندبه دلالت دارد بر این که ایشان در بین مردم می باشند مثل این جمله:
بنفسی انت من مغیّب لم یخل منا بنفسی انت من نازح مانزح عنا.
جانم به قربانت ای حقیقت پنهانی که از ما دور نیستی، وای دور از وطن که کنار از ما نیستی.
پس، از مجموع روایاتی که در این باره وارد شده معلوم می شودکه محل سکونت، آن حضرت معین نشده و به طور ناشناس در بین مردم زندگی می کند در موسم حج حاضر می شود و در اعمال حج شرکت می جوید، او مردم را می شناسد اما مردم او را نمی شناسند، و طبق بعضی نقلها بیشتر محل آمد و رفت و تردد آن حضرت در مکه و مدینه و عتبات عالیات و سایر اماکن مقدسه می باشد، و از مواضع دیگر استفاده می شود که او در هر کجاست، محل او مانند خودش از انظار مخفی و پنهان است و کسی او و مکانش را نمی بیند.
چنانکه علمای عامه دربار بهشت شداد چنین عقیده ای دارند.
و نیز از بررسی روایات استفاده می شود که امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در محل اقامت خود تنها نیست بلکه عده ای از اوتاد در محضر آن حضرت هستند که در این دوران عزلت، وسیل رفع غبار غربت از چهره آن وجود مبارک می باشند، امام صادق (علیه السلام) تعداد آنان را سی نفر فرموده اند.
مرحوم مجلسی در ذیل همین روایت می گوید: این روایت دلالت می کند بر این که همواره سی تن از شیعیان و نزدیکان در حضور آن بزرگوار هستند که هر گاه یکی از آنها از دنیا رفت کسی دیگر جای او را پر می کند.
مرحوم محدث نوری می گوید: اگر مقدر نباشد که این سی نفر چون امام زمان از عمر طولانی برخوردار باشند، لازم است که در هر قرنی عوض بشوند و افراد جدیدی جای آنها را بگیرند، به هر حال در هر قرنی 30 نفر از مؤمنان پرهیزکار سعادت همنشینی آن حضرت را دارند.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: در غیبت کبری کسی از اقامتگاه امام (علیه السلام) اطلاع ندارد به جز خواص شیعیان.
و در حدیثی دیگر فرمود: به جز خدمتکاری که متصدی امور آن حضرت است.
پس از این روایات استفاده می شود که حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران غیبت کبری تنها نیستند، بلکه جمعی از اولیاء و صلحاء و خدمتگزاران در حضور آن حضرت می باشند.
داود الهامی