آیه تطهیر در تفاسیر(طبری،الدرالمنثور،کشاف،المراغی،روح البیان،روح المعانی)
مقدمه:
آیه إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً که به آیه تطهیر معروف گشته از محکمترین ادله شیعی برای اثبات عصمت در مورد نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم )و حضرت زهراء (سلام الله علیها )و ائمه اطهار (علیهم السلام) است.
در همه تفاسیبر شیعی به صراحت به این موضوع پرداخته شده است اما در تفاسیر اهل سنت این موضوع به گونه ای دیگر بیان شده است؛ عده ای با کنار گذاشتن تعصبات خود به این موضوع پرداخته و با روایات مختلف تا اندازه ای همان حرف شیعه را می زنند. هرچند عده ای با ذکر احتمال، از کنار این مطلب می گذرند.
اما در این میان عده ای که نتوانسته اند بغض و کینه و تعصب خود را پنهان کنند با ارائه ادله ای سست چشم خود را بر روی احادیث و قرائن فراوان بسته و این احتمال را به هیچ وجه قبول نمی کنند:
طبری در تفسیر خود وقتی به این آیه می رسد فقط معنی می کند و می گذرد و هیچ اشاره ای نمی کند.
تفسیر الدر المنثور چون یک تفسیر روائی است فقط به روایاتی که ذیل آیه وارد شده می پردازد و از اظهار نظر شخصی خودداری می کند اما از چینش احادیث تا اندازه ای می توان گفت که نظریه شیعه را تایید می کند.
زمخشری در تفسیر خود به راحتی از کنار حقیقت می گذرد و مصداق آیه شریفه را زنان پیامبر می داند.
صاحب تفسیر المراغی به بیان حدیثی می پردازد که مصداق آیه شریفه را روشن می کند که همان نظر شیعه است .
بروسوى در تفسیر خود با شدت به تخصیص اهل بیت به پنج تن آل عبا مخالت می کند و قبول نمی کند.
آلوسى در تفسیر خود روایاتی را نقل می کند که مراد از اهل بیت را زنان پیامبر جلوه دهد وی نظریه شیعه را نقل می کند و برای تایید آن روایاتی را می آورد اما در آخر، این نظریه را رد می کند.
واژگان
در این نوشتار کلماتی چون إِنَّما ، یرِیدُ ، الرِّجْسَ ، أَهْلَ الْبَیتِ ، یطَهِّرَکمْ ،تَطْهِیراً
نقش محوری را ایفا می کند.
ترجمه لغات آیه
قبل از هر چیز سزاوار است به ترجمه لغوی آیه و سپس به معنای اصطلاحی آیه بپردازیم
إِنَّما
کلمه” انما” در آیه، انحصار خواست خدا را مى رساند، و مى فهماند که خدا خواسته که رجس و پلیدى را تنها از اهل بیت دور کند، و به آنان عصمت دهد،[1] و این موهبت ویژه خاندان پیامبر ص است.[2]
یرِیدُ اللَّهُ
جمله” یرید” اشاره به اراده تکوینى پروردگار است، و گرنه اراده تشریعى، و به تعبیر دیگر لزوم پاک نگاهداشتن خویش، انحصارى به خاندان پیامبر ص ندارد، و همه مردم بدون استثناء به حکم شرع موظفند از هر گونه گناه و پلیدى پاک باشند[3]
الرِّجْسَ
الرِّجْسُ: الشی ء القذ[4]
واژه” رجس” به معنى شى ء ناپاک است خواه ناپاک از نظر طبع آدمى باشد یا به حکم عقل یا شرع و یا همه اینها و اینکه: در بعضى از کلمات،” رجس” به معنى گناه” یا” شرک” یا” بخل و حسد” و یا” اعتقاد باطل” و مانند آن تفسیر شده، در حقیقت بیان مصداقهایى از آن است، و گرنه مفهوم این کلمه، مفهومى عام و فراگیر است، و همه انواع پلیدیها را به حکم اینکه الف و لام در اینجا به اصطلاح” الف و لام جنس” است شامل مى شود.[5]
این کلمه به هر معنا که باشد نسبت به انسان عبارت است از ادراکى نفسانى، و اثرى شعورى، که از علاقه و بستگى قلب به اعتقادى باطل، یا عملى زشت حاصل مى شود، وقتى مى گوییم (انسان پلید، یعنى انسانى که به خاطر دل بستگى به عقاید باطل، یا عمل باطل دلش دچار پلیدى شده است).[6]
أَهْلَ الْبَیتِ
اهل: خانواده. خاندان.
در مفردات گوید: اهل الرجل در اصل کسانى اند که با او در یک خانه زندگى می کنند، بعد بطور مجاز به کسانی که او و آنها را یک نسب جمع می کند اهل بیت آن مرد گفته اند.
در قاموس گوید: اهل مرد، عشیره و اقرباى اوست و اهل الامر والیان امر هستند، اهل خانه، ساکنان آنست و اهل مذهب، عقیده مندان آن می باشد و …
در قرآن مجید آمده: أَهْلِ الْکتابِ … أَهْلُ الْإِنْجِیلِ، … أَهْلَ الْقُرى ، … أَهْلِ الْمَدِینَةِ، … أَهْلَ الْبَیتِ، … أَهْلَ الذِّکرِ، … أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیةِ، … أَهْلِ النَّارِ، … أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ. [7]
وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً
طهر:
(بر وزن قفل) پاکى. در مفردات گفته: طهارت دو قسم است: طهارت جسم و طهارت نفس و عامّه آیات قرآن به طهارت نفس حمل شده است.[8]
” تطهیر” به معنى پاک ساختن و در حقیقت تاکیدى است بر مساله” اذهاب رجس” و نفى پلیدیها، و ذکر آن به صورت” مفعول مطلق” در اینجا نیز تاکید دیگرى بر این معنى محسوب مى شود.[9]
معنای اصطلاحی آیه
خدا مى خواهد به طور مطلق، و بدون هیچ قیدى شما را تطهیر کند، نه از راه توجیه تکالیف، و نه از راه تکلیف شدید، بلکه اراده مطلقه اى است از خدا که شما پاک و از پلیدیها دور باشید.
طرح بحث
در اینکه اهل بیت چه کسانى هستند سه رأى وجود دارد:
در نقل از عکرمه، وى با استناد به آیات قبل و بعد این آیه مى گوید مقصود از اهل بیت فقط همسران پیامبر است.
نظر دوم که در میان اهل سنّت شهرت دارد، این است که اهل بیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر(صله الله علیه و آله و سلم ) على، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام)نیز مى شود.
نظر سوم، دیدگاه شیعه است که مقصود از اهل بیت(علیهم السلام)؛ پیامبر، على، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام)هستند و همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله)به هیچ وجه در آن داخل نیستند؛ زیرا چنان که گفته شد، از آیه، عصمت و مصونیت تکوینى اهل بیت از گناه استفاده مى شود که به اعتقاد شیعه، خمسه طیبه چنین هستند؛ ولى کسى درباره همسران پیامبر، چنین ادّعایى نکرده است؛ البتّه مهم ترین دلیل این نظر، روایات فراوان نقل شده از طریق شیعه و سنّى است که اهل بیت به خمسه طیبه تفسیر شده است. [10]
[و مراد از” أَهْلَ الْبَیتِ” و مخاطب آیه تطهیر، خمسه طیبه (پیغمبر، على، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام) هستند]
روایاتى که در شان نزول آیه وارد شده مطلب فوق را تایید مى کند ؛چه در آن روایت آمده که آیه شریفه در شان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) و على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) نازل شده است، و أحدى در این فضیلت با آنان شرکت ندارد.
و این روایات بسیار زیاد، و بیش از هفتاد حدیث است، که بیشتر آنها از طرق اهل سنت است، و اهل سنت آنها را از طرق بسیارى، از ام سلمه، عایشه، ابى سعید خدرى، سعد، وائلة بن الاسقع، ابى الحمراء، ابن عباس، ثوبان غلام آزاد شده رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) عبد اللَّه بن جعفر، على، و حسن بن على (علیهم السلام) – تقریبا از چهل طریق- نقل کرده اند.
و شیعه آن را از حضرت على، امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام رضا (علیهم السلام)، و از ام سلمه، ابى ذر، ابى لیلى، ابى الاسود دؤلى، عمرو بن میمون اودى، و سعد بن ابى وقاص، بیش از سى طریق نقل کرده اند.[11]
کلمه” أَهْلَ الْبَیتِ” در عرف قرآن اسم خاص است که هر جا ذکر شود، منظور از آن، این پنج تن هستند، یعنى رسول خدا (صله الله علیه و آله و سلم ) و على و فاطمه و حسنین علیهم السلام، و بر هیچ کس دیگر اطلاق نمى شود، هر چند که از خویشاوندان و اقرباى آن جناب باشد، البته این معنا، معنایى است که قرآن کریم لفظ مذکور را بدان اختصاص داده، و گر نه به حسب عرف عام، کلمه مزبور بر خویشاوندان نیز اطلاق مى شود.[12]
آیه تطهیر در تفسیر طبری
طبری در تفسیر خود وقتی به این آیه می رسد فقط معنی می کند و می گذرد و در پاورقی کتاب خود در مورد کلمه أَهْلَ الْبَیتِ می نویسد :
یا مردمان خانه یا خانه دان پیغمبر. [13]
آیه تطهیر در تفسیر الدر المنثور فی تفسیر المأثور
تفسیر الدر المنثور چون یک تفسیر روائی است فقط به روایاتی که ذیل آیه وارد شده می پردازد و از اظهار نظر شخصی خودداری می کند اما از چینش احادیث تا اندازه ای می توان به نظر اصلی نویسنده پی برد.
نویسنده در اول بحث به روایاتی اشاره می کند که اهل بیت را به نحوی، زنان پیامبر معرفی می کند که به گوشه ای از آنها اشاره می شود:
أخرج ابن أبى حاتم و ابن عساکر من طریق عکرمة رضى الله عنه عن ابن عباس رضى الله عنهما فی قوله إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ قال نزلت فی نساء النبی صلى الله علیه و سلم خاصة .
یعنی فقط در مورد زنان و همسران پیامبر می باشد.
و اخرج ابن جریر و ابن مردویه عن عکرمة رضى الله عنه فی قوله إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ قال لیس بالذی تذهبون الیه انما هو نساء النبی صلى الله علیه و سلم [14]
همانا در مورد همسران پیامبر می باشد.
اما در ادامه چاره ای جز آوردن مناقب اهل بیت ندارد و به روایاتی اشاره می کند که در شأن اهل بیت عصمت و طهارت نازل شده و مصادیق آیه را معرفی کرده است .
عن أم سلمة قالت نزلت هذه الآیة فی بیتی إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً و فی البیت سبعة جبریل و میکائیل علیهما السلام و علی و فاطمة و الحسن و الحسین رضى الله عنهم و أنا على باب البیت قلت یا رسول الله أ لست من أهل البیت قال انک إلى خیر انک من أزواج النبی (صلى الله علیه و سلم )
حدیث را از ام سلمه ذکر می کند و بر مبنای شیعه اعتراف دارد.
و أخرج ابن مردویه و الخطیب عن أبى سعید الخدری رضى الله عنه قال کان یوم أم سلمة أم المؤمنین رضى الله عنها فنزل جبریل علیه السلام على رسول الله صلى الله علیه و سلم بهذه الآیة إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً قال فدعا رسول الله صلى الله علیه و سلم بحسن و حسین و فاطمة و علی فضمّهم الیه و نشر علیهم الثوب و الحجاب على أم سلمة مضروب ثم قال اللهم هؤلاء أهل بیتی اللهم اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا قالت أم سلمة رضى الله عنها فأنا معهم یا نبى الله قال أنت على مکانک و انک على خیر
پیامبر آنها را جمع می کند و لباس ( عبا ) بر آنها می اندازد و می گوید خدایا اینها اهل البیت من هستند
عن أم سلمة رضى الله عنها قالت فی بیتی نزلت إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ و فی البیت فاطمة و على و الحسن و الحسین فجللهم رسول الله صلى الله علیه و سلم بکساء کان علیه ثم قال هؤلاء أهل بیتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا[15]
آنها را زیر کسائی جمع کرد و فرمود همانا اینها اهل بیت من هستند .
و در آخر مبحث خود روایاتی را می آورد دالّ بر اینکه خود رسول گرامی اسلام هم در دوران حیات خود مصادیق آیه را معرفی کرده اند و جای هیچ شک و شبهه ای باقی نگذاشته اند.
و أخرج ابن مردویه عن أبى سعید الخدری رضى الله عنه قال لمّا دخل على رضى الله عنه بفاطمة رضى الله عنها جاء النبی صلى الله علیه و سلم أربعین صباحا إلى بابها یقول السلام علیکم أهل البیت و رحمة الله و برکاته الصلاة رحمکم الله إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً انا حرب لمن حاربتم أنا سلم لمن سالمتم [16]
چهل صباح پیامبر بر در خانه علی و فاطمه می ایستاد و این آیه را می خواند.
آیه تطهیر در تفسیر کشاف
زمخشری در تفسیر خود به راحتی از کنار حقیقت می گذرد و مصداق آیه شریفه را زنان پیامبر می داند و می نویسد :
و “اهل البیت” بنا بر ندا و یا مدح منصوب شده و این دلیل آشکار است که زنان پیامبر نیز جزو اهل البیت آن حضرت هستند. .[17]
چون کلمه اهل بنا بر ندا یا مدح منصوب است دلیل بر این است که مراد همسران پیامبر هستند.
وی در ادامه برای ادعای خود شواهدی را اقامه می کند
از آن روی زنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) مورد امر و نهی قرار گرفته اند و خدای متعال به آنها پند داده است تا اهل البیت رسول خدا (صلى الله علیه وآله) مرتکب گناهی نشوند و با پرهیز و پروا خود را از ارتکاب گناه نگاه دارند و الرجس به صورت استعاره برای گناهان و طهر برای تقوی به کار رفته است زیرا آبروی کسانی که کارهای زشت می کنند چنان در معرض ناپاکی قرار می گیرند که بدن آنها در اثر چرک ناپاک می شود و با انجام دادن کارهای نیکو نیز آبروی انسانها مانند پیراهن پاکیزه پاک و تمیز می ماند و این استعاره خردمندان را بر آن می دارد تا از کارهای که مورد پسند خدا نیست و از آنها نهی کرده است ، باز آیند و به کارهای مورد رضایت و پسند خدای متعال ترغیب شوند [18]
آیه تطهیر در تفسیر المراغی
المراغی در تفسیر خود اول معنای آیه را ذکر می کند
إنما یرید اللّه لیذهب عنکم السوء و الفحشاء یا أهل بیت الرسول و یطهرکم من دنس الفسق و الفجور الذی یعلق بأرباب الذنوب و المعاصی.[19]
و در ادامه به بیان اهل بیت می پردازد و معنایی عام از آن ارائه می دهد
و أهل بیته صلى اللّه علیه و سلم من کان ملازما له من الرجال و النساء و الأزواج و الإماء و الأقارب، و کلما کان المرء منهم أقرب و بالنبی أخصّ و ألزم کان بالارادة أحق و أجدر.[20]
اما در آخر به بیان حدیثی می پردازد که مصداق آیه شریفه را روشن می کند
و عن ابن عباس قال: شهدنا رسول اللّه صلى اللّه علیه و سلم تسعة أشهر یأتى کل یوم باب على بن أبى طالب عند وقت کل صلاة فیقول: السلام علیکم و رحمة اللّه، إنما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا، الصلاة یرحمکم اللّه، کل یوم خمس مرات .[21]
آیه تطهیر در تفسیر روح البیان
بروسوى در تفسیر خود با شدت به تخصیص اهل بیت به پنج تن آل عبا مخالت می کند و مراد آیه را زنان پیامبر (صلى الله علیه وآله) می داند و می گوید:
و هذه کما ترى آیة بینة و حجة نیرة على کون نساء النبی علیه السلام من اهل بیته قاضیة ببطلان مذهب الشیعة فى تخصیصهم اهل البیت بفاطمة و على و ابنیه اى الحسن و الحسین رضى اللّه عنهم[22]
آیه تطهیر در تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم
آلوسى در تفسیر خود روایاتی را نقل می کند که مراد از اهل بیت را زنان پیامبر جلوه دهد
و روى ابن جریر أیضا أن عکرمة کان ینادی فی السوق أن قوله تعالى: إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ نزل فی نساء النبی صلّى اللّه علیه و سلم، و أخرج ابن سعد عن عروة لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ قال: یعنی أزواج النبی صلّى اللّه علیه و سلم ، [23]
اما در بیان نظریات ، اول نظریه شیعه را نقل می کند و برای تایید آن روایاتی را می آورد
قالت فی بیتی نزلت إنما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و فی البیت فاطمة و علی و الحسن و الحسین فجللهم رسول اللّه صلّى اللّه علیه و سلم بکساء کان علیه ثم قال: هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا.
قوله علیه الصلاة و السلام اللهم هؤلاء أهل بیتی [24]
اما در آخر، این نظریه را رد می کند و می گوید :
المراد بالبیت بیت السکنى و بیت النسب و أهل ذلک أهل کل من البیتین.[25]
مراد از بیت، خانه و نسب است و مراد از اهل هر آن کس که در خانه باشد را شامل است
نتیجه :
آیه تطهیر به وضوح، دلالت بر عصمت اهل بیت دارد و مفسران شیعی به این آیه تمسک کرده و مدعای خود را ثابت نموده اند.
با توجه به قرائن داخلی آیه، و روایات متعددی که هم از شیعه و هم از اهل سنت رسیده است پی می بریم که برای آیه شریفه فقط یک مصداق وجود دارد و آن وجود پنج تن آل عبا است.
و اگر عده ای بر آن هستند که مصداقی دیگر برای آیه در نظر بگیرند به خاطر این است که تعصبات درونی خود را نتوانسته اند مخفی دارند و از قرائن و احادیث عدول نموده و ره افسانه زده اند . هرچند در این بین عده ای از منصفان اهل قلم تا اندازه ای حرف شیعه را تکرار نموده اند و پرده از حقیقت برای اهل سنت برداشته اند.
پی نوشت ها :
[1] – طبا طبایی ، محمد حسین ، ترجمه المیزان ( محمد باقر موسوی همدانی ) ، ج 16، ص: 463
[2] – مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه، ج 17، ص: 293
[3] – مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه، ج 17، ص: 293
[4] – راغب اصفهانى ، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص: 342
[5] – مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه، ج 17، ص: 293
[6] – طبا طبایی ، محمد حسین ، ترجمه المیزان ( محمد باقر موسوی همدانی ) ، ج 16، ص: 463
[7] – قرشى ، سید على اکبر،قاموس قرآن، ج 1، ص: 136
[8] – قرشى ، سید على اکبر،قاموس قرآن، ج 4، ص: 242
[9] – مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه، ج 17، ص: 293
[10] – برگرفته از http://www.maarefquran.com نوشته على خراسانى
[11] – طبا طبایی ، محمد حسین ، ترجمه المیزان ( محمد باقر موسوی همدانی ) ، ج 16، ص: 465
[12] – طبا طبایی ، محمد حسین ، ترجمه المیزان ( محمد باقر موسوی همدانی ) ، ج 16، ص: 467
[13] – طبرى – ترجمه تفسیر طبرى، ج 5، ص: 1427
[14] – سیوطى، جلال الدین ، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 5، ص: 198
[15] – سیوطى، جلال الدین ، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 5، ص: 199
[16] – سیوطى، جلال الدین ، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 4، ص: 313
[17] – زمخشرى محمود ،الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 3، ص: 538
[18] – همان
[19] – مراغى احمد بن مصطفى ، تفسیر المراغی، ج 22، ص: 7
[20] – همان
[21] – همان
[22] – حقى بروسوى اسماعیل ، تفسیر روح البیان، ج 7، ص: 172
[23] – آلوسى سید محمود ، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 11، ص: 194
[24] – همان
[25] – آلوسى سید محمود ، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 11، ص: 194
نگارنده : محسن شریعتی