سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره علم آموزی و دانش پژوهی نیز،بهترین الگو و سرمشق برای مسلمانان بود. او نخستین معلم در اسلام بود و همواره در حال آموزش یارانش بود و هنگامی که می دید اصحابش حلقه های درس و بحث مسجد تشکیل داده اند، کنار آنها می نشست و می فرمود: من به این مجالس امر شده ام (1).
نقل کرده اند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دو گروه را در مسجدش دید که یکی به عبادت و دعاء، و دیگری به بحث و درس مشغول بود.آن حضرت در کنار گروه دوم نشست و فرمود: خدا مرا معلم مبعوث کرده است.(2)
آفرین بر طالب علم
شخصی از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به نام صفوان بن عسان مرادی می گوید: از قبیله خود مسافرت کردم و در مسجد خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیدم،دیدم آن حضرت به دیوار مسجد تکیه داده و نشسته است.عرض کردم یا رسول الله ؛برای فراگیری علم آمده ام.فرمود:
آفرین بر طالب علم که فرشتگان با بال هایشان او را احاطه می کنند.(3)
پیغمبر (ص) هنگام علم آموزى، هر یک از اصحاب را بر حسب مرتبه مى نشانید؛در الصحیح آمده است که ابن مسعود از پیغمبر (ص) روایت کرده که مى فرمود: بردباران و خردمندان شما نزد من بنشینند، و سپس دیگران.
صحابه یکدیگر را به حضور در مجلس علم ترغیب مى نمودند
سید سمهودى در جواهر العقدین آورده که ابو هریره از بازار مدینه مى گذشت، ایستاد و گفت:
اى اهل بازار، شما چه عاجزید؟ گفتند: چرا؟ گفت: میراث پیغمبر (ص) را تقسیم مى کنند و شما اینجا هستید، چرا نمى روید سهم خود را بگیرید؟ گفتند: در کجا؟ گفت: در مسجد.
پس بازاریان به سوى مسجد شتافتند و ابو هریره همانجا ایستاده، انتظار آنها را مى کشید.
بازگشتند و گفتند: دیدیم کسانى نماز مى خوانند و کسانى قرآن مى خوانند و کسانى در حلال و حرام مذاکره مى کنند. ابو هریره گفت: واى بر شما، میراث پیغمبر (ص) همین است.
چگونگی نشستن علم آموزان
ابن العربى در الاحکام آورده است که جاى گرفتن در مجلس پیغمبر (ص) در مجالس جمعه و مجلس علم صبحگاهى، به ترتیب هجرت و علم بود، و در مجلس حرب، جنگ آزمودگان و دلاوران نزدیک پیغمبر (ص) مى نشستند، و در مجالس مشورت کسانى که بصیرت داشتند، و در مجالس ذکر به ترتیب دیگر؛ و این همه در ضمن این آیه است: «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ»(4) که والامقامى شخص، نخست به ایمان و سپس به علم است.
علم آموزی:
ابن رفاعه نقل می کند: نخستین بار در مسجد هنگامی که رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم) بالای منبر بود و خطبه می خواند،خدمتش رسیدم.همان جا گفتم : یا رسول الله؛مردی غریب هستم که چیزی از مسایل دینی نمی دانم در این حال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از منبر پایین آمد و روی چهارپایه ای نشست و هر چه می خواستم به من آموخت.(5)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اصحاب خود را تشویق می کرد و می فرمود: احکام دین را از هم بیاموزید.روزی بالای منبر فرمود: چرا بعضی از مردم که احکام دین را بلد نیستند ،از همسایگانشان نمی آموزند؟(6) و نیز فرمود: تا ندانید و احکام اسلام را فرا نگیرید،خدا به شما پاداش نمی دهد.(7)
عبدالله بن مسعود می گفت: هفتاد سوره از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آموختم(8).عباده بن صامت به کسانی که تازه اسلام آورده و به مدینه آمده بودند، احکام اسلام را آموزش می داد.(9)
اصل:برآورده شدن نیاز علمی بهمراه آرامش و نشاط محیط آموزشی
پیغمبر (ص) روزهاى معیّنى را به اهل علم اختصاص مى داد
از ابن مسعود روایت است که پیغمبر (ص) روزهاى خاصى را براى موعظه معیّن فرموده بود که ما دچار ملال نشویم. انس از پیغمبر (ص) نقل مى کند که فرمود: آسان بگیرید و سخت مگیرید، مژده برسانید و نفرت ایجاد مکنید.
آورده اند یکى از صحابه روزهاى پنجشنبه موعظه مى گفت، گفتند: چه شود که هر روز وعظ کنى؟ گفت: آنچه مرا بازمىدارد، بیم ملال شماست. پیغمبر (ص) نیز روزهاى معیّنى براى ما وعظ مى کرد که ملول نشویم. در فتح البارى آمده است: از این حدیث، استحباب ترک مداومت در عمل استفاده مى شود که مبادا به دلزدگى بینجامد. هر چند مواظبت مطلوب است، اما به یکى از چند صورت: یا هر روزه بدون فشار و به زحمت افتادن؛ یا یک روز در میان استراحت؛ یا دو روز در هفته. به هر حال، به اختلاف احوال و اشخاص تفاوت مى کند.
اصل :فن خلاصه نویسى
در حسن توجه صحابه به حفظ و ضبط هر چه از پیغمبر (ص) مى شنیدند
پیغمبر (ص) هنگام نماز عشا به اصحاب مى فرمود: آماده باشید که هنگام نماز صبح با شما کارى دارم. گروهى از آنان به یکدیگر سفارش مى کردند مواظب باش که هر کلمه حضرت راتکرار کنى، و هر یک از ما به ترتیب تکرار کنیم تا چیزى از فرموده حضرت فوت نشود.
اصل: پرسش و پاسخ
صحابه هرگاه چیزى را مى شنیدند که نمى فهمیدند، مى پرسیدند تا بفهمند
بخارى آورده است که عایشه هیچ چیز را نمى فهمید مگر پس از مراجعه دوباره به آن و شناخت آن، ابو نعیم گوید: از آداب طالبان علم این است که از همدیگر بپرسند و به یکدیگر بفهمانند. از انس بن مالک روایت شده که گاه شصت مرد نزد پیغمبر (ص) نشسته بودیم، و حضرت سخنانى مى فرمود و ما براى حاجتى بیرون مى رفتیم. پس شش تا شش تا دوباره مراجعه مى کردیم و مى پرسیدیم تا بفهمیم، چنانکه گویى در دل ما کاشته شده است.بخارى گوید: بناى کار مسلمانان بر این بود که شاهد، علم را به غایب برساند و اگر چنین نبود، اکنون دین پس از چهارده قرن تروتازه به ما نمى رسید.(10)
نتیجه:
همانطور که در بالا ذکر شد یکی از مشخصه های تمدن اسلامی، تربیت صحیح شاگردان(با توجه به موقعیت،زمان یادگیری،نحوه یادگیری و….) است.در سیره نبوی توجه به این عوامل (چرایی،چگونگی،تاثیرپذیریی،کارآیی) مورد توجه یپامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است تا توانسته شاگردانی را تربیت کند که هر کدام از آنها سرآمد زمانه خود باشند؛ و هر یک با آثار خود پازل تمدن اسلامی را شکل داده اند و آن را به تشنگان علم عرضه کرده اند.
پی نوشت:
(1)ابن اثیر،اسد الغابه فی معرفه الصحابه،ج5،دار احیاء التراث العربی،بیروت،[بی تا]،ص277.
(2)عبدالحی الکتانی،التراتیب الاداریه،دارالکتب العلمیه،بیروت،ص219-220
(3)ابن اثیر،اسد الغابه فی معرفه الصحابه،ج3،دارالحیاء التراث العربی،بیروت،[بی تا]،ص24.
(4)مجادله، 11.
(5)همان،ج5،ص193.
(6)محمد حسن سراب،المدینه النبویه فجر الاسلام و العصر الراشدی،ج1،دارالقلم،الدار الشامیه،بیروت و دمشق،ص218.
(7)غزالی،فاتحه العلوم،مطبعه الخانجی،قاهره،ص19.
(8)ابن سعد،الطبقات الکبری،ج2،دار الحیاه التراث العربی،بیروت،ص343.
(9)محمد حسن سراب،المدینه النبویه فجر الاسلام و العصر الراشدی،ج1،ص231
(10)عبد الحى کتانى،نظام ادارى مسلمانان در صدر اسلام،علیرضا ذکاوتى قراگزلو،ص318.
منابع :
(1)عبد الحى کتانى،نظام ادارى مسلمانان در صدر اسلام،علیرضا ذکاوتى قراگزلو، سمت، قم،1384.
(2)غلامحسن محرمی،نقش امامان شیعه در شکل گیری و توسعه تمدن اسلامی،قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) ،1390