منظور از حسنه در قنوت نماز چیست ؟

منظور از “حسنه” – که در قنوت نماز از خداوند متعال طلب می کنیم – چیست ؟

قنوت ، عملی مستحب در نماز است که نمازگزار در رکعت دوم دست‌ها را تا مقابل صورت به طرف آسمان بالا می‌آورد و دعا می‌خواند.
در قنوت ، هر ذکر و دعایی را می‌توان خواند ؛ ولی در متون روایی و فقهی خواندن برخی از ادعیه قرانی که در آیات کتاب شریف ذکر شده ، توصیه می شود و معروفترین آنها خواندن دعایی است که در آیه 201 سوره بقره ذکر شده است :
رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ
«پروردگارا! در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن، و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار.»
طبق فرمایش امام جعفر صادق علیه السلام ، مؤمنینی که در سرزمین منا اینگونه دعا می کنند ، خداوند متعال گناهان گذشته و آینده ایشان را می آمرزد. (1)
اما سؤالی که به ذهن خطور می کند این است : این دعا چه خصوصیتی دارد و معنی آن چیست که این قدر بر آن تاکید شده است ؟
در این دعا از خداوند متعال طلب حسنه در دنیا و آخرت و دوری از آتش جهنم می شود ؛ اما منظور از حسنه در این دعا و ترجمه صحیح آن چیست ؟
مترجمین قرآن کریم غالبا برای ترجمه این کلمه از لفظ ” نیکی ” استفاده می کنند که همانند لفظ عربی آن از مفهومی مطلق برخوردار است و مطلق خوبی ها را شامل می شود . لفظ “حسنه” قابل انطباق بر معانی زیادی است و دارای مصادیق بسیاری می باشد . برای مثال می توان مفاهیمی مانند صدق ، شجاعت ، امانتداری ، کمک به دیگران و … و مفاهیمی که از قبیل نعمت هستند مانند : مال و ثروت و منزل و همسر خوب و … را ” نیکی” تعریف کرد و از مصادیق ” نیکی” دانست .
از امام جعفر صادق علیه السلام در تعریف کلمه حسنه و مصداق آن در این آیه شریفه سؤال شد و ایشان فرمودند :
المَعَاشُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ فِی الدُّنْیَا. (2)
[منظور از حسنه] وسعت روزی و حسن خلق در دنیا است.
ولی همانگونه که بیان شد کلمه “حسنه ” اطلاق دارد و می توان آن را بر معانی دیگری از مصادیق خوبی حمل کرد .
با جستجو در احادیث و روایات به عناوین دیگری برخورد می کنیم که در بیان معصومین علیهم السلام از آنها به ” حسنه ” یاد شده است . در حدیث معروفی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امده است که فرمودند :
«حُبُّ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَسَنَةٌ، لَا یَضُرُّ مَعَهَا سَیِّئَةٌ، وَ بُغْضُهُ سَیِّئَةٌ لَا تَنْفَعُ مَعَهَا حَسَنَة»؛(3)
دوستى على(علیه السلام) کار نیکی است که با داشتن آن، گناه ، زیانى نمی‌رساند و دشمنى على گناهی است که با وجود آن کار نیک سودى ندارد.
این روایت با سندهای متعدد از عبدالله بن عباس،(4) معاذ بن جبل،(5) انس بن مالک(6) و ابن عمر(7) نقل شده و در اصطلاح به حد استفاضه رسیده است که از صدور آن از معصوم اطمینان حاصل می شود .
امیرالمومنین علی (علیه السلام) در تعریف حسنه می فرمایند :
الْحَسَنَةُ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ السَّیِّئَةُ عَدَاوَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (8)
«حسنه»، دوستی ما خانواده و «سیّئه»، عداوت با ما اهل ‌بیت (علیهم السلام) است.
بنابراین طبق روایات یکی از مصادیق حسنه ، بلکه می توان ادعا کرد مهمترینِ مصداق آن ، محبت و دوستی امیرمؤمنان علی و ائمه طاهرین علیهم السلام است ؛ زیرا کار نیکی است که انسان را در مقابل تمام بدی ها بیمه می کند و سپری در مقابل تمام شرور است.
پس در قنوت نمازمان از خداوند متعال محبت اهل بیت علیهم السلام را در دنیا و آخرت طلب می کنیم که همانا خیر دنیا و آخرت در آن است ؛ زیرا نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) فرموده اند:
«مَنْ رَزَقَهُ اللَّهُ حُبَ الْأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَقَدْ أَصَابَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلَا یَشُکَّنَّ أَحَدٌ أَنَّهُ فِی الْجَنَّةِ» اگر خدای متعال کسی را به این رزق برساند که محبت ائمه از اهل بیت مرا در سفره او قرار دهد، به تمام خیر دنیا و آخرت راه پیدا کرده است بنابراین کسی تردید نکند که چنین کسی در بهشت است.(9)
از آنچه که تا کنون بیان شد به این نتیجه نهایی می رسیم که اگر هنگام قنوت و خواندن این دعای شریف ، از کلمه “حسنه “، حب اهل بیت علیهم السلام را در نظر داشته باشیم ، بهترین خواسته را طلب کرده ایم ؛ زیرا از خدا خواسته ایم که محبت اهل بیت علیهم السلام را در دنیا وآخرت به ما عنایت فرماید که نتیجه آن محشور شدن با اهل بیت علیهم السلام در “یوم ندعوا کل اناس بامامهم ” (10) می باشد . زیرا روایات فراوانی به این معنا اشاره دارند؛ که هر کسی با آنچه که به آن علاقه دارد و محبوب اوست محشور خواهد شد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در این مورد فرمودند:
«هر کسی با شخصی که به او علاقه‌ مند است محشور می‌شود، پس کسى که بنده‌اى را در راه خدا دوست بدارد، خدا را دوست داشته است، و خدا را دوست نمی‌دارد مگر آن کسی که خدا او را دوست داشته باشد»(11)
و در روایتی از امیرمؤمنان علی(علیه السلام) می خوانیم : «هرکه ما را دوست بدارد، در روز قیامت، همراه ما خواهد بود، و اگر شخصى سنگى را دوست بدارد، خداوند، او را با آن، گِرد خواهد آورد»(12)
در روز قیامت از این حسنه سؤال خواهیم شد
از سوی دیگر در روایات متعدد ، معصومین علیهم السلام در تفسیر ایه : ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ (13) – سپس در همان روز است که از نعمت [روى زمین‌] پرسیده خواهید شد- فرموده اند : نعیمی که در روز قیامت از آن سؤال می شود ، حب علی و عترت طاهرینش هستند. خداوند در روز جزا از انسان می پرسد : چگونه شکر مرا بجا آوردید زمانی که نعمت محبت علی و عترتش را به شما عنایت کردم . (14)
امام رضا علیه السلام فرمودند : نعیم، محبت و موالات ما اهل بیت است، که خداوند بعد از سوال از توحید و نبوّت از آن سؤال می‌کند. زیرا چون بنده خدا به این مهم وفا کند، او را به بهشت و سعادتى که زائل شدنى نیست، می‌رساند (15)
ربنا اتنا فی الدنیا حب علی و عترته و فی الاخرة حب علی و عترته
سید علاالدین موسوی اصفهانی

پی نوشت:
1- امام صادق (علیه السلام) می فرمایند : مردی پس از بازگشت از موقف (سرزمین منی)، از پدرم پرسید: «به نظر شما خداوند، همه‌ی این مردم [و حجّاج] را ناامید می‌کند [و دعایشان را مستجاب نمی‌کند]»؟ پدرم پاسخ داد: «خداوند، تمام کسانی که در این موقف هستند را چه مؤمن باشند چه کافر می‌آمرزد؛ ولی آنان در آمرزیده شدن به سه گروه تقسیم می‌شوند: [اول:] مؤمنی که خداوند، گناهان قبل و بعد او را می‌آمرزد و او را از آتش جهنّم می‌رهاند و آیه: وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ به همین معنا باشد. [دوّم:] کسانی که خداوند گناهان پیشین آن‌ها را می‌آمرزد و به آن‌ها گفته‌می‌شود: در مابقی عمرت، اعمال نیک انجام بده …».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۸۸ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۴۹/ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۵۴۶؛ فیه: «و مؤمن منهم … فیما بقی» محذوفٌ/ القمی، ج۱، ص۷۰ و البرهان؛ فیهما: «یجیب» بدل «یخیب»/ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۳۱
2- عن أبی عبد الله (علیه السلام) فی قول الله عز وجل: (ربنا آتنا فی الدنیا حسنة وفی الآخرة حسنة) رضوان الله والجنة فی الآخرة والمعاش وحسن الخلق فی الدنیا. الکافی ج 5 ص 71
3- ابن شاذان قمی ، الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی‌طالب(علیهما السلام) ص 28و علامه مجلسی در بحارالانوار ج39 ص 304 و العلامة عبدالرحمن الصفوری در نزهة المجالس( ج 2 ص 207 طبعة القاهرة) و العلامة المولى محمد صالح الترمذی در المناقب المرتضویة( ص 92 بمبى) و العلامة المناوی در کنوز الحقایق( ص 57 و 67 طبعة بولاق مصر). العلامة البدخشی در مفتاح النجا فی مناقب آل العبا( ص 61) والعلامة الحموینی فی مناهج الفاضلین( ص 377). العلامة القندوزی در ینابیع المودة( ص 180 و 239 و 252 طبعة اسلامبول). العلامة السید علی الهمدانی الشافعی فی مودة القربی( ص 64 طبعة لاهور). وروی فی کشف الغمة: ص 28
4- الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی‌طالب (علیهما السلام)، ص 28
5- الفردوس بمأثور الخطاب، ج 2، ص 142؛ سیوطی، عبد الرحمن بن أبی‌بکر، الحاوی للفتاوی، ج 2، ص 53، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر، 1424ق.
6- شافعى إیجى، ‏ احمد بن جلال الدین، فضائل الثقلین من کتاب توضیح الدلائل على ترجیح الفضائل‏، ص 227، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة، المعاونیة الثقافیة، چاپ اول، 1428ق.
7- ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب (علیهم السلام)، ج ‏3، ص 197، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، 1379ق
8- تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۹۰ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۴۱
9- الخصال : ص 515 ح 1 عن أبی سعید الخدری ، مشکاة الأنوار : ص 153 ح 376 ، روضة الواعظین : ص 298 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 344 ح 58 62 عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، أعلام الدین : ص 451 عن جابر ، بحار الأنوار : ج 27 ص 78 ح 12 .
10- سوره اسراء ایه71 : روزی که هر کس با امامش خوانده می شود
11- مصباح الشریعة، ص 194، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.
12- الأمالی، ص 209، تهران، کتابچى
13- سوره تکاثر ایه 8
14- تفسیر فرات کوفی ج 1 ص 606
15- عیون اخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 137