معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی قرآن
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید،86 سوره مکی و 28سوره مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:
1- معیار زمان:بیش تر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه است. هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می رود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنی محسوب می شود.ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکی محسوب می شود.مثلا آیه ان الذی فرض علیک القرآن لرادک الی معاد… (1) بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکی است.
2- معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است.و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
«انزل فی ثلاثة امکنة:مکة و المدینة و الشام »که طبق گفته ابن کثیر،مقصود از شام تبوک است (2).
3- معیار خطاب:هر سوره ای که در آن،خطاب به مشرکان می باشد مکی و هرسوره ای که در آن خطاب به مؤمنان می باشد،مدنی است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثی آورده اند که گفته است:«هر سوره که یا ایها الناس در آن به کار رفته باشد،مکی است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشدمدنی است » (3) ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته درسوره های مدنی مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه دار می کند.
برای تشخیص سوره های مکی و مدنی،ملاک هایی را مشخص کرده اند که هریک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانع باشد.بلکه این ملاک ها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است.به طور کلی ملاک ها و علایم برای تشخیص،عبارت است از:1)نص و خبر،2) علایم صوری و ظاهری،3)علایم محتوایی و معنوی.
علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری(متوفای 732)می گوید:«برای شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی،که از راه نقل و روایت به دست می آید.قیاسی،که از روی ضابطه تشخیص داده می شود».آن گونه که علقمة بن قیس(متوفای 62)از عبد الله بن مسعود روایت کرده است:«هر سوره ای که در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ «کلا»استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد که بنا بر قولی مدنی است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره های طولانی-یا سوره ای که در آن سر گذشت انبیای سلف و امت های گذشته آمده باشد مکی است،و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد،مدنی است » (4).
برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اندکه عبارت است از:
1- کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره،نوعا مکی بودن آن رامی رساند.و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت می کند.
2- لحن تند و شدید سوره بیش تر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده اند،ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره رامی رساند که بیش تر خطاب به مؤمنین است.
3- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی های سوره های مکی است.و در سوره های مدنی بیش تر از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است.
4- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترک لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه های تهی و بی اساس آنان،از خصایص سوره های مکی به شمار می رود.در حالی که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیزمبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگی های سوره های مدنی است.
5- غالبا خطاب ها با عنوان یا ایها الناس… از ویژگی های سور مکی است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنی است.
البته این ویژگی ها هرگز کلیت ندارد،بلکه صرفا درباره برخی از انواع صدق می کند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص معارضی در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینان می شود.در این صورت است که نتیجه کار برد فقهی و تاریخی و غیره دارد.بنابر این ملاک تشخیص مکی و مدنی،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی می گویند.یااجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و کوتاهی آیات و سوره هاست یا شواهد محتوایی است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکی و مدنی بودن سوره است.
پی نوشتها:
1- قصص 28:85.
2- الاتقان،ج 1،ص 23.
3- المستدرک،ج 3،ص 18-19.
4- البرهان،ج 1،ص 189.