درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1- گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نازل شده است.هنگامی که ملک(فرشته)فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت »ندا داد و به او گفت:بخوان،گفت:چه بخوانم؟پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: اقرا باسم ربک الذی خلق،خلق الانسان من علق،اقرا و ربک الاکرم الذی علم بالقلم،علم الانسان ما لم یعلم (1).از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:
«اول ما نزل علی رسول الله صلی الله علیه و آله بسم الله الرحمان الرحیم.اقرا باسم ربک… و آخر ما نزل علیه: اذا جاء نصر الله… (2).
2- گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند.از ابن سلمه روایت شده است که از جابر بن عبد الله انصاری سؤال کردم:کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟گفت: یا ایها المدثر .گفتم:پس اقرا باسم ربک چه؟
گفت:گفتاری که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیده ام اکنون برای شما بازگو می کنم.شنیدم که فرمود:«مدتی را در مجاورت کوه حراء گذرانیدم.در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم،ندایی شنیدم.به هر طرف نگریستم کسی را ندیدم. سپس سربه آسمان بلند کردم،ناگهان او(جبرئیل)را دیدم.لرزشی مرا فرا گرفت،به خانه نزدخدیجه آمدم،خواستم تا مرا بپوشاند. آن گاه یا ایها المدثر،قم فانذر… (3) نازل شد (4).
گروهی از این حدیث استفاده کرده اند که اولین سوره نازل شده در ابتدای وحی برپیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این سوره است (5) ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است،و صرفا استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است.شاید این پیش آمد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود(فترت)صورت گرفته باشد،زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردیدو دوباره آغاز شد.شاهد بر این مدعی حدیث زیر است:
از جابر بن عبد الله روایت دیگری شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره فترت وحی سخن می گفت و می فرمود:«هنگامی که به راه خود ادامه می دادم،ناگاه ندایی ازآسمان شنیدم.سر بلند کردم،فرشته ای را دیدم که در کوه حراء نیز آمده بود.ازدیدار او به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم.سپس از راه خودبرگشتم و به خانه آمدم و گفتم:زملونی،زملونی(مرا بپوشانید). آن گاه مرا پوشاندند.
در این موقع آیات: یا ایها المدثر،قم فانذر،و ربک فکبر،و ثیابک فطهر و الرجز فاهجر (6) نازل شد.پس از آن،وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد» (7).
3- گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می دانند.زمخشری می گوید:
«بیش تر مفسرین بر این عقیده اند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است ».
علامه طبرسی از استاد احمد زاهد در کتاب ایضاح به نقل از سعید بن المسیب ازمولی امیر المؤمنین علیه السلام آورده است که فرمود:«از پیامبر صلی الله علیه و آله از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم،سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود،به ترتیب نزول سوره ها.پس اولین سوره ای را که در مکه نازل شده است،سوره «فاتحه »بر شمرد،سپس «اقرا باسم ربک » و آن گاه سوره ن و القلم (8).واحدی نیشابوری در اسباب النزول درباره ابتدای بعثت چنین آورده است:«گاه که پیامبر با خود خلوتی داشت،ندایی از آسمان می شنید که موجب هراس وی می شد و در آخرین بار فرشته او راندا داد:یا محمد!گفت:لبیک.گفت:بگو بسم الله الرحمان الرحیم الحمد لله رب العالمین… (9).البته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود(علی وجعفر و زید و خدیجه)نماز را طبق سنت اسلامی انجام می داد و نماز بدون فاتحة الکتاب بر پا نمی شود و در حدیث آمده است:«اولین چیزی که جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله تعلیم داد،نماز و وضو بود»که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است. جلال الدین سیوطی می گوید:«هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد» (10.
میان این سه نظر می توان به گونه ای جمع کرد،زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مساله مورد اتفاق نظراست.سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است،ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است.و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز،عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه های سوره این عنوان را یافته است.لذااشکالی ندارد که بگوییم اولین سوره،سوره حمد است و به نام فاتحة الکتاب خوانده می شود.وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می رساند،به طوری که آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن،می کند. و لقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم (11) ،و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم را دادیم ».
سوره ای که به نام «سبعا من المثانی »خوانده می شود بنابر نقلی سوره حمد است که مشتمل بر هفت آیه است.از این جهت «مثانی »گفته می شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار می شود.پس اگر ترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نظر بگیریم،اولین سوره،علق و پنجمین سوره،حمد است.چنان که در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم،اولین سوره کامل سوره حمد است.
پی نوشتها:
1- علق 96:5-1.ر.ک:تفسیر منسوب به امام عسکری،ص 157.بحار الانوار،ج 18،ص 206،حدیث 36.تفسیربرهان،ج 2،ص 478. صحیح مسلم،ج 1،ص 97.صحیح بخاری،ج 1،ص 3.
2- اصول کافی،ج 2،ص 628.عیون اخبار الرضا،ج 2،ص 6.بحار الانوار،ج 92،ص 39.
3- مدثر 74:2-1.
4- صحیح مسلم،ج 1،ص 99 و رجوع کنید به:امام احمد بن حنبل،مسند احمد،ج 3،ص 306.
5- ر.ک:بدر الدین زرکشی،البرهان فی علوم القرآن،ج 1،ص 206.
6- مدثر 74:5-1.
7- صحیح بخاری،ج 1،ص 4.صحیح مسلم،ج 1،ص 98،و رجوع کنید به:مسند احمد،ج 3،ص 325.
8- تفسیر طبرسی،ج 10،ص 405 و رجوع کنید به:الکشاف،ج 4،ص 775.
9- فاتحه 1:2-1.اسباب النزول،ص 11.
10- الاتقان،ج 1،ص 12.
11- حجر 15:87.