مقصود از آل محمد در صلوات چه کسانی هستند

مامی روایات وارده در مورد کیفیت و چگونگی صلوات، در پیرامون تفسیر آیه‌ی مبارکه «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ[احزاب/56]» وارد شده است. روایات صلوات، از حدود 16نفر صحابه، در کتب حدیثی اهل سنت نقل شده است. 15نفر از صحابه «آل محمد» را نقل کرده‌اند. و تنها در یک حدیث غیر معتبر از ابو حمید ساعدی به جای “آل محمد” عبارت «و ازواجه و ذریته» آمده است که ما در این مطلب آن روایت را بررسی نمودیم و آن را غیر معتبر دانستیم.
اما اهل سنت در تحریفی بی نظیر در کیفیت صلواتی که از پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) رسیده است دست برده و “آل محمد” را از صلوات حذف کرده و بر آل پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) درود نمی‌فرستند و اگر هم “آل محمد” را در صلوات ذکر کنند همراهش کلمه “صحبه” را هم می‌آورند و بر همه اصحاب پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) درود می‌فرستند و سپس مفهوم “آل محمد” را توجیه و منحرف می‌سازند که مقصود از “آل محمد” تنها اهل بیت(علیهم‌السلام) نیستند بلکه آل محمد همه امت پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) را گویند. و به اصلاح، دایره مصداقی آل محمد را چنان گسترده می‌گیرند که همه مسلمانان را شامل شود.
ما در این مقاله در صددیم که بگوییم: آل محمد در صلوات فقط و فقط شامل اهل بیت پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) می‌شود و غیر آنان را شامل نمی‌شود.
ممکن است مستند کسانی که ادعاء می‌کنند در صلوات مقصود از آل محمد همه پیروان دین اسلام است این باشد که:
1- در قرآن لفظ “آل” بیشتر به معنای «پیروان» بکار رفته است[1] یعنی گروهی را که پیرو مسلک و عقیده شخصی باشند آل آن شخص گویند چنانکه در آیه «و‌أَغرَقنا ءَالَ فِرعَون[انفال/54] و ما پیروان فرعون را غرق گردانیدیم» از لشکر فرعون به «آل» تعبیر شده؛ چون با او بر یک عقیده بودند. آل، در آیه «أَدخِلوا ءَالَ فِرعَونَ أشَدَّ العَذاب[غافر/46] آل فرعون را در شدیدترین عذاب وارد کنید» نیز به همین معنا است.
2- قریشیان، از آنجا که حفاظت خانه کعبه و متعلقات آن را به عهده داشته‌اند، خویشتن را «آل‌ الله» می‌خواندند[2] تعبیر “آل الله” برای قریشیان بعد از حمله اصحاب فیل [لشکریان ابرهه] به کعبه، و شکستشان به اذن الهی توسط پرندگان، به قریش گفته می‌شد؛ زیرا وجود کعبه، در مکه و تحت مدیریت و حفاظت قریش، اعتبار والایی برای قریشیان به شمار می‌آمد.[3] پس “آل” به معنای فرزندان و خاندان نیست چراکه خدا فرزندی ندارد تا به قریش فرزندان خدا گفته شود.

جواب ما به اهل سنت:
1- در جواب مستند 1 و 2 اینان باید گفت:
اولا: معنای پیرو و در قرآن لفظ “آل” فقط به معنای پیروان و هم مسلکان نیامده است بلکه در موارد بسیاری در معنایی اخص از معنای قبل، به معنای اهل و خانواده و به معنای نزدیکان خاص نیز استعمال شده است چنانکه می‌فرماید: «إِلاَّ ءَالَ لوط نَجَّینهُم بِسَحَر[قمر/34] فقط خانواده لوط بود که سحرگاهشان رهانیدیم» «أَخرِجوا ءَالَ لوط مِن قَریَتِکُم[نمل/56] خانواده لوط را از قریه خود بیرون برانید» «إِلاَّ ءَالَ لُوط اِنَّا لَمُنَجُّوهُم أَجمَعین[حجر/15] دیگر خانواده لوط که به تحقیق همه آن‌ها را رهانیدیم» که از کنار نهادن این آیات در کنار آیه 81 سوره هود «فَأَسرِ بِأَهلِکَ بِقِطع مِنَ الَّیل؛ پس پاسى از شب گذشته، خانواده‌ات را حرکت ده» نتیجه گرفته می‌شود که آل در این به معنای همان اهل و نزدیکان است چنانکه در این آیه «إِنَّ اللّهَ اصطَفى ءَادَم و‌نوحاً و ءَالَ إبرهیمَ وَ ءَالَ عِمرن عَلَى العلَمین[ال‌عمران/33] خداوند؛ آدم، نوح، آل ابراهیم و آل‌عمران را بر جهانیان برگزید» آل به معنای همان نزدیکان خاص است.
و اتفاقا این معنا، شایع‌ترین معناى «آل» است؛ از این رو، هنگام کاربرد این واژه بدون قرینه، فقط این معنا به ذهن می‌آید. شاید تبادر معناى “خانواده و نزدیکان” موجب شده تا بعضى لغویان، آن را فقط به همین معنا بدانند.[4]
اما فرقی بین استعمال اهل و آل وجود دارد که آل تنها برای کسانی بکار می‌رود که به نوعی صاحب شرافت و برتری باشند و هرگز به خاندان کسی که ناشناخته و گمنام باشد و یا برتری ویژه‌ای نداشته باشد، آل گفته نمی‌شود.
ثانیا: باید به دید خود پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) مقصودش از “آل محمد” در صلوات چه کسی است چراکه برترین مبیّن و مفسر گفتار یک شخص خود همان شخص است.
ام سلمه، همسر رسول خدا(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) گفته است: «پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) به فاطمه فرمود: همسر و دو پسرت را نزد من بیاور. فاطمه آنها را خدمت حضرت آورد. رسول اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) کسای فدکی بر روی آنها افکند و دست مبارک خویش را بر آنها نهاد و عرض کرد: بار خدایا! اینان آل من هستند، پس صلوات و برکات خودت را بر محمد و آل محمد قرار بده، به درستی که حمید [ستوده] و بزرگواری». ام سلمه می‌گوید: من هم گوشه کسا را بالا زدم تا در این جمع مقدس آل محمد داخل شوم، اما حضرت کسا را از من گرفت و به من فرمود: تو بر خیر هستی [اما اجازه عضویت در آل محمد را به من نداد][5]
بنابر این روایت در زمان حیات طیبه پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) “آل محمد” تنها بر علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم‌السلام) صدق می‌کرد و مصداق دیگری نداشت. گرچه کلمه «اهل» و «آل» در لغت به معنای خانواده و خاندان است که بالتبع شامل همسر و فرزندان و نوه‌ها نیز می‌شود ولیکن به جهت آنکه در مورد «اهل بیت پیامبر» و «آل بیت النبی» دلیل خاص بر محدودیت مفهوم آن از نظر پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) داریم بنابراین نمی‌شود آن را شامل همسران و همه فرزندان پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) بشماریم. یعنی این روایت، دایره مصداقی “آل” را محدود به آل کساء نموده و دیگران را از این دایره خارج ساخته است چرا که پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) حتی ام سلمه همسرش را اجازه نداد تا در زیر کساء وارد شود و از آل محمد به حساب آید.
حال، باید دید که چه خصوصیتی سبب گشته که پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) همسران خویش و دیگر دختران و نوه‌های خود را در روز مباهله و قضیه کساء داخل نکرده؟ تنها خصوصیتی که فارق بین اهل بیت و غیر ایشان است همان عصمت می‌باشد که از این‌رو هر کس از نسل پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) خصوصیت عصمت را داشته باشد از “آل محمد” و “اهل بیت” محسوب می‌شود.
ثالثا: ابن حجر هیثمی در صواعق بر خروج همسران از مفهوم آل محمد اذعان می‌کند و می‌گوید: «یقینا لفظ آل، همسران پیامبر را در بر نمی‌گیرد…».[6]
و ابن قیم جوزی نیز می‌گوید: «قول صحیح در مورد آل محمد، اینکه آنان کسانی‌ هستند که صدقه بر آنها حرام است»[7] و بر همسران پیامبر و اصحاب و امت پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) صدقه حرام نیست.
رابعا: مامون از امام رضا(علیه‌السلام) پرسید: آیا آل پیامبر، همان عترت پیامبر هستند؟ حضرت فرمودند: بلی. مامون گفت: در احادیث پیامبر آمده است که پیامبر فرمودند: «امت من همان آل من هستند»، و صحابه هم می‌‏گویند: «آل محمد، امت او هستند». حضرت رضا(علیه‏ السلام) از مامون و حضار پرسیدند: آیا صدقه[زکات واجب] بر آل محمد حرام است یا نه؟ گفتند : آری! امام رضا(علیه‌السلام) فرمودند: آیا صدقه بر همه امت حرام است؟ گفتند: نه. امام(علیه‌السلام) فرمودند: تفاوت میان آل پیامبر و امت همین است….»[8]. پر واضح است که همسران پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) و اصحاب از آل محمد محسوب نمی‌شوند چرا که صدقه بر آنها حرام نیست.
در همین مجلس، مامون به امام گفت: آیا آیه واضح‌تری از قرآن در مورد آل دارید؟ حضرت فرمود: بله. «یس و القرآن الحکیم انک لمن المرسلین علی صراط مستقیم»[یس/1- 4]
حضرت رضا(علیه‏السلام) از مامون عباسی و علما پرسیدند: منظور خداوند از «یس» کیست؟ علما گفتند: «یس» محمد(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) است و هیچکس در این موضوع شکی ندارد. حضرت رضا(علیه ‏السلام) فرمودند: …. خداوند در قرآن بر احدی سلام نفرستاده است مگر بر انبیا، چنانکه می‌فرماید: «سلام علی نوح فی العالمین»[صافات/79] و «سلام علی ابراهیم»[صافات/109] و «سلام علی موسی و هارون»[صافات/120] خداوند در قرآن نفرموده است: «سلام علی آل‏ نوح»، و نفرموده است: «سلام علی آل‏ ابراهیم» و نفرموده است: «سلام علی آل‏ موسی و هارون» بلکه فرموده است: «سلام علی آل‏ یاسین»[صافات/130] یعنی سلام بر آل ‏محمد.[9]
ابن حجر هیثمی مکی که در عین حال که بسیار متعصب است، در «الصواعق المحرقه» در ذیل آیه‌ی سوم از آیاتی که درباره‌ی فضایل اهل بیت(علیهم‌السلام) ذکر کرده، می‌گوید جماعتی از مفسرین از ابن عباس نقل نموده اند که: «انّ المراد بذلک سلام علی آل محمد» یعنی مراد از آل یس، آل محمداند.[10]
ابن حجر در صواعق، آورده است که فخر رازی می‌گوید: “اهل بیت محمد (صلی الله علیه و آله) در پنج امر با وی مساویند: اول: در سلام کردن، چرا که در مورد پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) می‌گوییم: «السلام علیک ایّها النبی» ‌و در مورد آل وی، خداوند می‌‌فرماید: «سلام علی آل یاسین»…..”[11] یعنی در این آیه مبارکه بر اهل بیت(علیهم‌السلام) درود فرستاده است نه امت پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله).
ممکن است مستند اهل سنت در آن تاویل آل محمد بر کل امت، روایتی باشد که انس از پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) نقل می‌کند که فرموده است: «هر مؤمن متقی آل محمد است».[12]
که ما این حدیث را نیز در این مطلب بررسی نمودیم و بنابر اذعان چند تن از متعصب‌ترین عالمان خود اهل سنت همچون این تیمیه و ابن حجر و …. بیان نمودیم که این روایت کاملا جعلی و ساختگی و ذره‌ای اعتبار ندارد تا بشود به آن استناد نمود.
در نتیجه: “آل” تنها به معنا پیرو نیست بلکه در صلوات به معنای اهل و نزدیکان خاص است. گرچه مفهوم آل در لغت گسترده است اما لزوما هر مفهوم گسترده‌ای در خارج مصداقش گسترده نخواهد بود و خود پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) مصادیق مفهوم «آل محمد» را بیان نمود و دایره مصداقی آن را در محدوده چهارده معصوم ضیق و منحصر ساخت و حتی اجازه نداده تا ام سلمه داخل در کساء شود تا از آل محمد به حساب آید لذا در نظر پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) همسران حضرت از حوزه مصداقی “آل محمد خارجند چه رسد به اصحاب و دیگر افراد از امت حضرت. بنابراین: مصادیق آل محمد در خارج تنها و تنها اهل بیت(علیهم‌السلام) هستند و غیر آنان هرگز در دایره مصداقی آل محمد قرار نمی‌گیرند. شاید از همین رو بوده که رَیّان‌بن‌الصَّلْت قمی کتابی نوشته و در آن، سخنان حضرت رضا(علیه‌السلام) را در «الفرق بین ‌الآل و الامة» فراهم آورده است.[13]

پی نوشت:
[1]. حسین‌ بن ‌محمد راغب اصفهانی، المفردات، به کوشش محمد سیدالگیلانی، مصر، مصطفی‌البابی‌الحلبی، ۱۳۸۱ق، ص30-31؛/ و التحقیق، ج 1، ص 177
[2]. بهاءالدین ابوالحسن اربلی، کشف‌الغمه، بیروت، دارالکتاب‌الاسلام، ج1، ص40
[3]. مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی‌طالب(ع)، قم، انتشارات انصاریان، چاپ سوم، 1384ش، ص 114؛/ و ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق، تدمری، عمر عبد السلام، بیروت، ‌دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1409ق، ج 1، ص 25،
[4]. قاموس قرآن، ج‌1، ص‌143، ذیل واژه «آل».
[5]. «عن ام سلمة قالت: ان رسول الله(ص) قال لفاطمة(ع): ایتینی بزوجک و ابنیک ، فجائت بهم فالقی علیهم کساء فدکیاً ثم وضع یده علیهم ثم قال: اللهم ان هولاء آل محمد ، فاجعل صلواتک و برکاتک علی محمد و آل محمد انک حمید مجید قالت ام سلمه : فرفعت الکساء لادخل معهم فجذبه من یدی و قال: انک علی خیر». مسند احمد بن حنبل، ج6، ص323، فضائل الخمسه، ج1، ص219، کنزالعمال، ج7، ص103، درالمنثور، ذیل آیه التطهیر، سوره احزاب؛ مشکل للاثار، طحاوی، ج1، ص334، احقاق الحق، ج9، ص590؛ منتخب کنزالعمال در هامش المسند،ج5، ص96، فرائدالسمطین حموینی، تاریخ ابن عساکر (منتخب)، ج4، ص204، ینابیع المودة حنفی قندوزی، ص 108، تفسیر ثعلبی، ارجع المطالب، علامه ص 314، القول الفصل، حضرمی ص 185، رشفة الصادی حضرمی، ص 30.
[6]. الصواعق المحرقه، ص225
[7]. جلاء الافهام، ص173
[8]. امالی شیخ صدوق، ص422؛/ و عیون‏الاخبار، ج1، ص180؛/ و تحف‏العقول، ص426؛/ و بحارالانوار، ج25، ص221
[9]. امالی صدوق ص426، 427؛/ و عیون الاخبار، ج1، ص185؛/ و تحف العقول، ص433؛/ و بحارالانوار، ج79، ص229
[10]. «فقد نقل جماعة من المفسّرین عن ابن عبّاس رضى اللّه عنه أنّ المراد بذلک: سلام على آل محمّد علیهم السّلام». احمد بن حجر الهیثمی مکی، الصواعق المحرقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1405هـ، ص228
[11]. «ذکر الفخر الرازی ان اهل بیت محمد (صلی الله علیه و آله) یساوونه فی خمس اشیاء: 1- فی السلام. قال« السلام علیک ایها النبی» و قال «سلام علی آل یاسین»…». احمد بن حجر الهیثمی مکی، الصواعق المحرقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1405هـ، ص228
[12]. المجموع فی شرح المهذب، نووی، بیروت، دار الفکر، 1997م، ج3، ص467
[13]. محمدبن‌حسن طوسی، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ش، ص140