نقش روایات در فهم قرآن

نقش روایات در فهم قرآن چیست

از مجموع آیات و روایات زیاد و صحیح، این نکته به طور مسلّم روشن می شود که علمِ جامع به قرآن، ظاهر یا باطن، تأویل یا تنزیلش، در اختصاص و انحصار اهل بیت عصمت و طهارت است و برای فهم باطن قرآن ومعارف بلند و اسرار آن باید به محضر آن پاکان رفت. بخشی از روایات متواتر، روایات ثقلین است که قرآن و عترت را از یکدیگر غیر قابل جدایی می داند و به همین جهت گفته شد که تمسّک به قرآن بدون اهل بیت عصمت و نیز تمسّک به اهل بیت بدون قرآن، عملی ناقص و انحرافی است. اکنون که ضرورت رجوع به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام روشن شده، باید دید نقش عترت و روایات وارده از آن ناحیه، در فهم قرآن چیست و نسبت روایات با آیات شریفۀ قرآن کدام است؟ که در چند نکته بیان می شود:

یک حجّیت روایات، به حجت قرآن برمی گردد
اگر از ما بپرسند که چرا به روایات عمل می کنید و سخنان معصومین علیهم السّلام را حجّت می دانید، جواب می دهیم چون پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده: «انّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی»[1] و اگر بپرسند که چرا سخن پیامبر را حجّت می دانید، می گوییم چون خدا فرموده: هر چه پیامبر می گوید قبول کنید: «ما آتاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهیکمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»[2]، «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ»[3]در اینجا دیگر سؤال قطع می شود؛ زیرا قول خداوند که آفریدگار جهان است، ذاتاً حجّت است و سؤال بردار نیست. بنابراین، اصل حجیت و اعتبار روایات معصومین علیهم السّلام به قرآن بر می گردد، یعنی حجّت بودن قول معصوم به استناد قرآن است نه حجّت بودن اصل روایت مورد اطمینان، چون اعتبار خبر مورد اطمینان به استناد بنای عقلا، به ضمیمۀ رد نکردن از طرف شارع است ولی اعتبار قول کسی که از او روایت شده نه اعتبار اصل روایت که راه است باید قبلاً مشخّص شده باشد که در مورد بحث اعتبار قول کسی که از او روایت شده به وسیلۀ قرآن حکیم ثابت شده است.

دو قرآن، داورِ روایات متعارض
در روایات حلّ مشکل تعارض وقتی از معصومین علیهم السّلام سؤال می کنند که اخبار متعارض را چه کنیم، پس از آنکه جمع های دلالی را تذکر می دهند، جمع های سندی را گوشزد می فرمایند و موافقت با قرآن را یکی از راه های علاج و جمع های سندی معرّفی می کنند. جمع دلالی همان ردّ مطلق به مقید و عام به خاص و مانند آن است که جزء تفهیم و تفاهم عرفی است و اگر روایات متعارضی با جمع های دلالی مشکلشان رفع شود، معلوم می شود تعارض آنها ابتدایی بوده در واقع متعارض نبوده اند و نیازی به جمع سندی نیست. جمع سندی آن است که روایات از حیث سند و اصل صدور یا از لحاظ جهت صدورشان از معصوم، مورد بررسی قرار گیرد؛ در این زمینه یک راه علاج همان سنجش با قرآن است که فرموده اند: «ما وافق کتاب الله فخذوه و ما خالف کتاب الله فدعوه»روایتی را که موافق کتاب خدا بود، بگیرید. و آن را که مخالف قرآن بود، رها کنید.

پس معلوم می شود همان طور که روایات در اصل حجّیت نیازمند قرآنند، در تعارض روایات و تشخیص درستی یا نادرستی مفهومی روایات نیز معیار و میزان اعتبار، قرآن است. بنابراین، قرآن در مقام حجیت «هو الأوّل»است چنانکه در مقام بیان و فهماندن و رفع مشکلات روایات «هو الآخر»است و روایات فرع قرآن هستند. البتّه سخن ما در مقام استدلال و فهم و تعلیم و بیان روایات است وگرنه از نظر مقامات معنوی، عترت و اولیای الهی مقامی همتای مقام قرآن دارند، چون از حدیث معروف ثقلین همتا بودن عترت با قرآن استفاده می شود نه روایت، لذا فرع بودن روایت نسبت به قرآن منافی اصل بودن و هم وزن بودن عترت با قرآن نیست.

سه قرآن، بیان گر فروع و جزئیات احکام نیست
قرآن کریم بیانگر فروع و جزئیات احکام نیست، بلکه خطوط کلّی دین و معارف اصیل را خیلی باز و روشن برای جوامع بشری بیان کرده است؛ به همین دلیل در اصل اعتیار و حجیت، نیاز به تفسیر از سوی روایات ندارد. تفسیر یعنی بیان کردن معانی الفاظ و پرده برداشتن از چهرۀ کلمات و قرآن چون روشن و بدون ابهام است به تفسیر روایی هم نیاز ندارد ولی خود قرآن فرموده است که برای تکمیل اعتبار و حجیت، حدود و فروع را از رسول الله و عترت علیهم السّلام بپرسید، آنان بیانگر و توضیح دهندگان کلّیات قرآن هستند و قیدها و جزئیات آن را برای شما روشن می سازند. «وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ»[4] مثلاً قرآن کریم می فرماید نماز بخوانید «أَقِیمُوا الصَّلاةَ[5] و اهل بیت، جزئیات و کیفیت آن را بیان می کنند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله پس از رفتن به معراج و تعلیم نماز، به امّت خود فرمودند: «صلّوا کما رأیتمونی أُصلّی»[6] نماز بخوانید همان گونه که من نماز می خوانم. قرآن می گوید: «لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلاً»[7] و پیامبر می فرماید: «خذوا عنّی مناسککم»[8]روش دینی خود و اعمال حجّ تان را از من یاد بگیرید.

گرچه قرآن «لیس کمثله شیء»است؛ زیرا از سوی خدای «لَیسَ کمِثْلِهِ شَیٌ»[9] نازل شده و مانندی ندارد تا بتوان از راه مثال زدن به آن، مطلب را به خوبی فهمید ولی برای نزدیک شدن به ذهن می توان گفت که قرآن مانند قانون اساسی است که تنها خطوط کلّی تمدن را ترسیم می کند و در بیان خطوط کلّی، هیچ ابهامی ندارد و چون وارد جزئیات نشده، جزئیات آن را «قانون عادی»بیان می کند. اگر می فرماید: «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیع»[10]یا «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»[11] یا «أَقِیمُوا الصَّلاةَ»[12] یا «آتُوا الزَّکاةَ»[13]اینها در دلالت بر خطوط جامع و کلّی ابهامی ندارند ولی نحوۀ اجرا و مشخّص شدن جزئیات و مصداق ها آنها را بر عهدۀ اهل بیت گذاشته است و قرآن به روشنی فرموده: این امور را از رسول خدا و جانشینان مطهّر آن حضرت بگیرید و در واقع همۀ آنچه که اهل بیت می گویند سخن قرآن است، لیکن سخن با واسطۀ قرآن که از باطن و اسرار قرآن گرفته و برای مردم بیان می کنند.

چهار مقدّم بودن فهم خطوط کلی قرآن بر فهم روایات
از بحث های گذشته روشن شد که قرآن اصل است و روایات فرع آن، قرآن اصول کلّی را می گوید و روایات حدود، قیدها و خصوصیات آن را بیان می کنند. حجّیت اوّلیۀ روایات به قرآن است و چون روایات جعلی و غیر جعلی، تقیه ای و غیر تقیه ای دارند. لذا سند و جهت صدور و دلالت آنها (تمام جهات سه گانه) باید با قرآن سنجیده شود. از اینجا روشن می شود که پیش از فهم روایات، نخست باید خطوط کلّی قرآن را با استفاده از آیات مربوطه در هر موضوعی به دست آوریم و سپس برای بیان فروع آن اصول مسلّم، از روایات استفاده کنیم. اگر چنین عمل کردیم اوّلاً روایات مخالف با قرآن را می توانیم بشناسیم و رد کنیم گرچه معارضی نداشته باشد، و ثانیاً روایاتی را می پذیریم که مخالف ظواهر معتبر و تام قرآن نباشد و در نهایت با استفاده از چنین روایاتی، جزئیات و مصداق های اجرایی آیات قرآنی، روشن می گردد.

پنج آیات معارف و ظواهر روایات
روایات وارده از اهل بیت علیهم السّلام دوگروهند، برخی مربوط به آیات احکام و برخی مربوط به آیات معارف. در روایات احکام، چه در احکام الزامی (واجب و حرام) و چه در احکام غیر الزامی (مستحب و مکروه)، ظاهر حدیث حجّت است ولی در معارف اگر مثلاً خواستیم بفهمیم، «لوح»چیست، «عرش»یعنی چه و «مَلَک»کدام است؟ ظواهر روایات حجّت نیست. مثلاً روایتی که عرش را برای ما معنا می کند، در صورتی حجّیت دارد که سه شرط داشته باشد:

الف. از حیث سند قطعی باشد مثل اینکه متواتر یا خبر واحد همراه قرینۀ قطعیه باشد.

ب. جهت صدور روایت برای بیان معارف واقعی، قطعی باشد نه از روی تقیه و مانند آن.

ج. دلالتش نص باشد نه ظاهر.

اگر روایتی این سه شرط را داشت و یقین آور بود حتی در اعتقادات و اصول دین (غیر از اصل مبدأ) هم معتبر است، ولی اگر یقین آور نبود، در مانند لوح و قلم و کیفیت آفرینش آسمان و زمین و مانند آن که اعتقاد به آنها شرط ایمان نیست می تواند به عنوان احتمالی ظنی راهگشا باشد و به همین معیار هم می توان به صاحب شریعت نسبت داد، ولی نمی توان به طور قطع گفت که نظر اسلام در این زمینه چنین است. چون دلیل های حجیت خبر واحد مربوط به احکام عملی است که در آنها به ظن معتبر می توان اعتماد کرد.

شش روایات تطبیق و رویاات تفسیر
اکثر روایاتی که در ذیل آیات آمده، به عنوان تطبیق و بیان مصداق کامل در طرف کمال و سعادت یا در طرف نقص و شقاوت است نه به عنوان تفسیر لفظی که فرموده باشد مثلاً فلان لفظ در این معنا نازل شده و برای این معناست و مصداق دیگری ندارد. البته مواردی هم به طور یقینی وجود دارد که مصداق آن منحصر به فرد است نظیر آیۀ«إِنَّما وَلِیکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکعُونَ»[14]و آیۀمباهله[15] و آیۀتطهیر[16] و آیۀذوی القربی[17] ولی اکثر آیات قرآن، مصادیق زیادی دارند و روایات ویژه ای که در ذیل آیات برای این آمده که آن آیات را بر مصداق های بارزش تطبیق دهد. فایدۀتطبیق آن است که مصداق های ظاهر را به مفسّران نشان می دهد و آنان در تطبیق آیات بر مصداق های دیگرش راه روشن و مشخّص را خواهند داشت.

بنابراین، اگر مثلاً در تفسیر شریف برهان یا نور الثقلین، روایاتی در ذیلِ آیات آمده که بیان مصداق می کند و آیه را بر فرد کاملش تطبیق می کند، این تطبیق معنای آیه را از شمولش نمی اندازد. اگر تطبیق می فرماید که اهل بیت علیهم السّلام در این آیه منظورند، یا مثلاً این آیه در شأن آنان نازل شده مقصود آن است که این بزرگان مصداق کامل آیه اند و دیگران هم می توانند مصداق آن باشند.

اولاً، غالب روایات شأن نزول برای تطبیق است و موردش اختصاص نمی دهد و شامل مصداق های دیگر هم می شود و ثانیاً، اعتبارش زمانی است که سلسلۀسند به معصوم علیه السّلام برسد و خللی در آن نباشد و روایتی که فقط به اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله یا تابعین آنها برسد و به معصوم علیه السّلام منتهی نشود، حجّیت شرعی ندارد. نَظَر مفسّرین هم می تواند به عنوان یک احتمال، مورد قبول باشد ولی آن هم دارای حجیت شرعی نیست.

هفت ظاهر و باطن و تأویل و تنزیل در روایات
روایات نیز مانند قرآن ظاهر و باطن و تأویل و تنزیل دارند، و لذا باید ظاهر قرآن را با روایات ظاهروباطن آن را با روایات مربوط به باطن و تأویل و تنزیل آن را با روایات تأویل و تنزیل، بیان کرد.

گفتنی است بحث کنونی دربارۀ اعتبار ظاهر قرآن و حجیت آن از یک سو، و لزوم بیان جزئیات و حدود آن به روایت معتبر از سوی دیگر است، البته فرق بین ظاهر و باطن از یک سو، و فرق بین تأویل و تفسیر از سوی دیگر و امتیاز تاویل از تنزیل از سوی سوم، و بیان ارتباط تفسیرها به یکدیگر و پیوند تأویل ها به هم و رابطۀ تنزیل ها با هم و پیوند ظاهرها و ارتباط باطن ها با یکدیگر، خارج از قلمرو بحث فعلی است و کامل کردن حق بحث بر عهدۀ کتاب های تفسیری تخصّصی است.

پی نوشت ها

[1] بحار، ج 2، ص 226، ح 3؛ من بین شما دو چیز گرانبها قرار می دهم یکی قرآن و دیگری اهل بیت من.

[2] سوره حشر، آیه 7.

[3] سوره نساء، آیه 59؛ اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوا الامر (اوصیای پیامبر) را.

[4] سوره نحل، آیه 44؛ و ما این ذکر (قرآن)، را بر تو نازل کردیم، تا آنچه را که به سوی مردم نازل شده است برای آنها روشن سازی.

[5] سوره بقره، آیه 43.

[6] بحار، ج 82، ص 279.

[7] سوره آل عمران، آیه 97؛ و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند.

[8] مستدرک الوسایل,ج9,ص420.

[9] سوره شوری، آیه 11؛ هیچ چیز مانند او نیست.

[10] سوره بقره، آیه 275؛ در حالی که خدا بیع را حلال کرده.

[11] سوره مائده، آیه 1؛ به پیمانهای وفا کنید.

[12] سوره بقره، آیه 43؛ نماز را به پا دارید.

[13] سوره بقره، آیه 43؛ زکات را بپردازید.

[14] سوره مائده، آیه 55؛ سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند؛ همانها که نماز را بر پا می دارند، و در حال رکوع، زکات می دهند.

[15] سوره آل عمران، آیه 61.

[16] سوره احزاب، آیه 33.

[17] سوره شوری، آیه 23.