فضیلت دهه اول ذی الحجه (مفاتیح الجنان)
اعمال ماه ذی الحجه؛ بدان که این ماه از ماه هاى شریفه است و چون این ماه داخل می شد صُلَحاى صَحابه و تابِعین اهتمام عظیم در عبادت می کردند و دهه اوّل آن اَیّامَش اَیّامِ مَعْلُومات است که در قرآن مجید ذکر آن شده است و در نهایت فضیلت و برکت است و از رسول خدا صلی الله علیه و اله مرویست که عمل خیر و عبادت در هیچ ایّامی نزد حق تعالى محبوبتر از این دهه نیست
فضیلت دهه اول ذی الحجه (مصباح المتهجد)
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع
و از ابی عبد الله علیه السلام روایت شده است که فرمودند:
أَنَّ الْأَیَّامَ الْمَعْلُومَاتِ هِیَ الْعَشْرُ الْأَوَّلُ مِنْ ذِی الْحِجَّه
ایام معلومات ده روز اول ماه ذی الحجه است.
فضیلت دهه اول ذی الحجه (زاد المعاد)
اعمال ماه ذی الحجه؛ ایّام این دهه (دهه اول) همه در نهایت فضیلت و برکت‌اند و حق تعالى می‌فرماید وَ اُذْکُرُوا اَللّٰهَ فِی أَیّٰامٍ مَعْدُودٰاتٍ [1] یعنى یاد کنید خدا را در روزى چند، شمرده شده، یعنى کم.
و باز فرموده است:
وَ یَذْکُرُوا اِسْمَ اَللّٰهِ فِی أَیّٰامٍ مَعْلُومٰاتٍ عَلىٰ مٰا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَهِ اَلْأَنْعٰامِ [2] یعنى اعلام کن مردم را تا بیایند به حج تا آنکه بیابند منفعت‌هاى دنیا و آخرت را و یاد کنند خدا را در روزى چند، معلوم، براى آنکه روزى کرده است ایشان را از گوشت چهارپایان که گاو و شتر و گوسفند و بز است.
و در احادیث معتبره بسیار از ائمّه علیهم السّلام منقول است که «ایّام معلومات» ده روز اوّل ماه ذى الحجه است و «ایّام معدودات» روز دهم و یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذى الحجه است.
و از حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله منقول است که عمل خیر و عبادت در هیچ ایّامی نزد حق تعالى محبوبتر نیست از ده روز اوّل ذى الحجه و چون این ماه داخل می‌شد صلحاى صحابه و تابعان اهتمام عظیم در عبادت می‌کردند.
[1] ) سوره بقره/203.
[2] ) سوره حج/28.
فضیلت دهه اول ذی الحجه (اقبال الاعمال)
الجزء الأول؛ هذا مبدأ ذکر الأعمال الأشهر الثلاثه أعنی شوال و ذی قعده و ذی حجه من کتاب الإقبال، الباب الثالث فیما یختص بفوائد من شهر ذی الحجه و موائد للسالکین صوب المحجه، فصل فی کیفیه الدخول إلى شهر ذی الحجه
جلد اول، شروع ذکرهای اعمال ماه های سه گانه، یعنی شوال، ذی القعده و ذی الحجه از کتاب اقبال الاعمال، باب سوم، فوائد ماه ذی الحجه، فصل دوم، کیفیت ورود به ماه ذى الحجه
قد ذکرنا و نذکر من جلاله هذا الشهر و إقباله و قبوله ما ینبه على تعظیم دخوله و قد قدمنا فی شهر رجب و شوال و ذی القعده ما هو کالذخیره و العده و نزید هاهنا بأن نقول إنک تدخل فی هذا الشهر إلى موائد قوم أطهار و فوائد دیوان مطلع على الأسرار فتطهر من دنس المعاتبات و نجس المعاقبات و تفقد جوارحک من الأقذار قبل التهجم على مساجد الأبرار و اغسل ما عساک تجده من وسخ فی قلبک و حجاب دینک المفرق بینک و بین ربک فإذا تطهرت الجوارح من القبائح و خلعت ثیاب الفضائح فالبس ثوبا من العمل الصالح مناسبا لثیاب من تدخل إلیهم و تحضر بین یدیهم و قدم قدم السکینه و الوقار و مد ید المسأله و الاعتبار و قف موقف الذله و الانکسار و اجلس مجلس السلامه من الاعتذار و کن وقفا مؤیدا على مرادهم و قد ظفرت بما لم یبلغه أملک من إسعادهم و إنجادهم و إرفادهم و اذکرنی فی ذلک المقام الشریف ألا إنما ضیف الکرام یضیف عرض بذکری عندهم عساهم إن سمعوک سائلوک عنی
نکاتى در رابطه با عظمت این ماه و اهمیت اقبال و توجه به آن ذکر کردیم و خواهیم گفت که بیانگر لزوم تعظیم از ورود آن است. در ضمن اعمال ماه رجب، شوال و ذیقعده در این کتاب مطالبى را که بسان ذخیره و اندوخته براى این ماه است، یادآور شدیم. افزون بر آن، در اینجا می‌گوییم: در این ماه بر سر سفره‌ى گروهى پاک و بر بهره‌هاى دیوان خداوند مطلع بر رازها وارد می‌شوى. بنابراین، خود را از آلودگى، سرزنش‌ها و پلیدى کیفرها پاکیزه ساز و پیش از ورود به مساجد و جایگاه‌هاى عبادت نیکان، اعضاى خود را از پلشتى‌ها وارسى کن و چرک‌هایى را که احتمالا در دلت می‌یابى و حجاب دین تو و جدایى اندازنده میان تو و پروردگار تو است، بشوى و پس از آنکه اعضاى خود را از زشتى‌ها شست‌وشو داده و جامه‌هاى رسوایى را از تن بیرون کردى، جامه‌اى از عمل صالح به تن کن، تا با جامه‌ى کسانى که می‌خواهى به خدمتشان وارد و در پیشگاهشان حضور یابى، تناسب داشته باشد. نیز با آرامش و وقار گام بردار و دست درخواست و گدایى به سوى آنان بلند کن و با ذلت و دل شکستگى بایست و با پوزش خواهى، ایمنى و سلامت خویش را بخواه و خود را وقف ابدى براى برآوردن خواسته‌هاى آنان بکن؛ زیرا در این صورت به نیکبختى و یارى و بخشش‌هایى از آنان دست می‌یابى که هیچ‌گاه خواسته و آرزوى تو بدان نمی‌رسد و در آن جایگاه والا، از من نیز یاد کن؛ زیرا میهمان کریمان نیز پذیرایى می‌گردد. بنابراین، از من نیز نزد آنان یاد کن، باشد که اگر سخن تو را شنیدند، از حال من نیز پرسشى بکنند.
فصل فیما نذکره من فضل العشر الأول من ذی الحجه على سبیل الجمله
فصل سوم، فضیلت دهه اول ذى حجه به صورت اجمال
اعلم أن تعیین الله جل جلاله على أوقات معینه [معینات] تذکر [نذکر] فیها جل جلاله دون ما لا یجری مجراها من الأوقات یقتضی ذلک تعظیمها و مصاحبتها بذکره الشریف بالعقول و القلوب و أن لا یخلیها العبد من إذکار نفسه بأنها حاضره بین یدی علام الغیوب و أن یلزمها المراقبه التامه فی حرکاته و سکناته و یطهرها من دنس غفلاته حیث قد اختارها الله جل جلاله لذکره و جعلها محلا لخزانه سره و أهلا لتشریفها بتعظیم قدره و منزلا لإطلاق بره و منهلا للتلذذ بکاسات شکره و هذا عشر ذی الحجه من جمله تلک الأوقات قال الله جل جلاله (وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ)[1]
هرگاه خداوند-جلّ جلاله-اوقات خاصى را معین نمود که افزون بر اوقات دیگر به یاد او پرداخته شود، مقتضاى این آن است که بنده بیشتر از اوقات دیگر، از این اوقات تعظیم کند و عقل و قلب او به یاد شریف خدا باشد و از توجه به این‌که در پیشگاه خداوند داناى غیب حضور دارد، غفلت نورزد، بلکه با مراقبه‌ى کامل در حرکات و سکنات خود با این اوقات همراهى کند و همه‌ى حرکت‌ها و سکنات خود را از آلودگى غفلت‌ها پاکیزه سازد، چرا که خداوند-جلّ جلاله-این زمان‌ها را براى یاد خود برگزیده و جایگاه گنجینه‌ى راز خود قرار داده و به واسطه‌ى لزوم بزرگداشت آن‌ها، شایسته‌ى تعظیم دانسته و منزلگاه بخشش و نیکوکارى و آبشخور بهره‌مندى از جام سپاسگزارى از خود قرار داده است. دهه‌ى ذى حجه نیز از این اوقات است؛ زیرا خداوند-جلّ جلاله-می‌فرماید: (وَ یَذْکُرُوا اِسْمَ اَللّهِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ) [2] «تا در روزهاى مشخص نام خدا را یاد کنند.»
فَرَوَیْتُ بِإِسْنَادِی إِلَى جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ فِیمَا ذَکَرَهُ فِی [مِنَ] الْمِصْبَاحِ الْکَبِیرِ وَ غَیْرِهِ مِنَ الرِّوَایَاتِ عَنِ الصَّادِقِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ
و جدّم «ابو جعفر طوسى» در کتاب «مصباح کبیر» و غیر آن، نقل کرده است که امام صادق-علیه السّلام-فرمود:
أَنَّ الْأَیَّامَ الْمَعْلُومَاتِ عَشْرُ ذِی الْحِجَّهِ
«منظور از ایام معلومات، دهه‌ى ذى حجه است.» [3]
أقول و ینبغی أن یکون مع إذکار عقلک و قلبک و نفسک باطلاع الله جل جلاله علیک فی هذا شهر ذی الحجه الذی أنعم الله جل جلاله به علیک و جعله رسولا یهدی ما فیه من الفضائل [الفضل] إلیک على صفات من یتلقى نعمته جل جلاله بالتعظیم و الثناء الجسیم و یتلقى رسوله بالتکریم و الإقبال على شکر ما أهداه إلیک من الفضل العظیم و أشغل جمیع جوارحک بما یختص کل منها من العبادات حتى تکون ذاکرا لله جل جلاله فی ذلک العشر فعلا و قولا فی جمیع التصرفات فاحسب أن هذا العشر قد جعله سلطان زمانک و واهب إحسانک وقتا للدخول إلیه و الثناء علیه بین یدیه أ فما کنت تجتهد فی تحصیل الألفاظ الفائقه و المعانی الرائقه الجامعه لأوصاف شکره و نشر بره و تجمع خواطرک کلها فی حضرته على الإخلاص فی مراقبته و لا تقدر أن تغفل فی تلک الحال عنه و هو یراک و أنت قریب منه فإن الله [فالله] جل جلاله أحق بهذا الإقبال علیه و الأدب بین یدیه و أرجح مطلقا [مطلبا] و مکسبا بالتقرب إلیه فأین تأخذ عنه یمینا و شمالا و تذهب منه تهوینا و ضلالا لا تغفل فإنک فی قبضته و أنت میت و ابن أموات صنائع نعمته و بقایا رحمته
بنابراین، شایسته است در ماه ذى حجه-که خداوند آن را بر تو ارزانى داشته و آن را پیکى قرار داده که فضایل نهفته در خود را به سوى تو می‌رساند-در یاد خدا با عقل و قلب و نفس خود به اشراف و آگاهى خداوند-جلّ جلاله-بر وجودت بکوش و همانند کسانى باش که با تعظیم و مدح و ثناى فراوان، نعمت خداوند-جلّ جلاله-را دریافت می‌کنند و با پیک او، با تکریم و توجه به سپاسگزارى از فضیلت بزرگى که آنان را بدان رهنمون شده، برخورد می‌کنند. نیز هریک از اعضاى خود را به عبادت مخصوص آن مشغول ساز، تا این‌که در این دهه، در همه‌ى کارهاى خود، از لحاظ کردار و گفتار به یاد خدا باشى. فرض کن که پادشاه زمان تو و یا کسى که چیزى به تو بخشیده و نیکى کرده، وقت خاصى را براى ورود به محضر خود و ثناگویى در پیشگاهش مقرر کند، آیا در فراهم کردن و ساختن واژه‌هاى برتر و معانى زیبا که اوصاف شکر و گستردگى نیکوکارى او را شامل گردد، نمی‌کوشى؟ و همه‌ى خاطر خود را به اخلاص در مراقبه‌ى پیشگاه او جمع نمی‌کنى، به‌گونه‌اى که اصلا نتوانى در آن حال که پادشاه تو را می‌بیند و تو در نزد او قرار دارى، از او غفلت ورزى؟ قطعا خداوند-جلّ جلاله-به توجه بر او و رعایت ادب در پیشگاهش سزاوارتر است و طلب و درخواست از او و تقرب به پیشگاهش، بر پادشاه زمان تو ترجیح دارد. پس چرا راه راست و چپ را پیش می‌گیرى و او را کوچک به شمار آورده و خود را گمراه می‌کنى. غافل مشو؛ زیرا تو مرده و فرزند مردگانى و در قبضه‌ى قدرت او قرار دارى و همه ساخته و پرداخته‌ى نعمت و بقایاى رحمت اویند.
فصل فیما نذکره من زیاده فضل لعشر ذی الحجه على بعض التفصیل
فصل چهارم، فضیلت دهه‌ى اول ذى الحجه به تفصیل
وَجَدْنَا ذَلِکَ فِی کِتَابِ عَمَلِ ذِی الْحِجَّهِ تَأْلِیفِ أَبِی عَلِیٍّ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أُشْنَاسٍ الْبَزَّازِ مِنْ نُسْخَهٍ عَتِیقَهٍ بِخَطِّهِ تَارِیخُهَا سَنَهُ سَبْعٍ وَ ثَلَاثِینَ وَ أَرْبَعِ مِائَهٍ وَ هُوَ مِنْ مُصَنَّفِی أَصْحَابِنَا رَحِمَهُمُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ
در نسخه‌اى کهن از کتاب «عمل ذى حجه» به خط نویسنده‌ى آن، «ابو على حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس بزّاز» -که یکى از دانشمندان و نویسندگان امامیه-رحمهم اللّه-است و تاریخ نگارش آن، سال 437 ه. ق است-آمده است: رسول خدا-صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-فرمود:
مَا مِنْ أَیَّامٍ الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَیَّامِ الْعَشْرِ یَعْنِی عَشْرَ ذِی الْحِجَّهِ
هیچ روزى که به‌جا آوردن عمل صالح در آن نزد خداوند-عزّ و جلّ-محبوب باشد، بهتر از روزهاى ده‌گانه-یعنى دهه‌ى ذى حجه-نیست.
قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ ص وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا رَجُلٌ خَرَجَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فَلَمْ یَرْجِعْ مِنْ ذَلِکَ بِشَیْءٍ
عرض شد: اى رسول خدا، حتى جهاد در راه خدا؟ فرمود: حتى جهاد در راه خدا، مگر آنکه کسى با جان و مال از منزل خود خارج شود و دیگر بازنگردد.
وَ مِنْ ذَلِکَ بِإِسْنَادِ ابْنِ أُشْنَاسٍ الْبَزَّازِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ
نیز «ابن اشناس بزّاز» -رحمه اللّه-نقل کرده است: پیامبر اکرم-صلوات اللّه علیه و آله- فرمود:
مَا مِنْ أَیَّامٍ أَزْکَى عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى وَ لَا أَعْظَمَ أَجْراً مِنْ [فِی] خَیْرٍ مِنْ عَشْرِ الْأَضْحَى
هیچ روزى پاکیزه‌تر و پراجرتر-به واسطه‌ى انجام اعمال خیر-از دهه‌ى عید قربان نیست. عرض شد: حتى جهاد در راه خدا؟
قِیلَ وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ ص وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا رَجُلٌ خَرَجَ بِمَالِهِ وَ نَفْسِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْجِعْ مِنْ ذَلِکَ بِشَیْءٍ
فرمود: حتى جهاد در راه خدا، مگر آنکه کسى با جان و مال از منزل خود خارج شود و دیگر بازنگردد.
و کان سعید بن جبیر إذا دخل أیام العشر اجتهد اجتهادا شدیدا حتى ما یکاد یقدر علیه
نیز نقل شده است: «وقتى این دهه وارد می‌شد، «سعید بن جبیر» سخت به عبادت می‌پرداخت، به حدى که کمتر کسى توان انجام آن را داشت.»
[1]) سوره بقره، آیه 203.
[2]) سوره‌ى حج، آیه‌ى 28. در متن کتاب این آیه‌ى شریفه نقل به معنا شده و به این صورت آمده است: «و اذکروا اللّه فى أیّام مّعلومات» .
[3]) مصباح المتهجد، ص 671.