الجزء الأول؛ أبواب أحکام شهر رمضان؛ الباب الخامس فیما نذکره من سیاقه عمل الصائم فی نهاره و فیه فصول؛ فصل فیما نذکره من صفات کمال الصوم من طریق الأخبار
جلد اول، باب های احکام ماه رمضان؛ باب پنجم: طریقه عمل روزه دار در روز ماه رمضان؛ فصل سوم ویژگی های روزه کامل از دیدگاه روایات:
رُوِیَتْ ذَلِکَ عَنْ جَمَاعَهٍ مِنَ الشُّیُوخِ الْمُعْتَبَرِینَ إِلَى جَمَاعَهٍ مِنَ الْعُلَمَاءِ الْمَاضِینَ وَ أَنَا أَذْکُرُ لَفْظَ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ عَنْهُمْ أَجْمَعِینَ فَقَالَ بِإِسْنَادِهِ فِی کِتَابِ الصَّوْمِ مِنْ کِتَابِ الْکَافِی إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
«محمّد بن یعقوب کلینى» -رحمه اللّه-در بخش صوم کتاب «کافى» آورده است که امام صادق-علیه السّلام-فرمود:
إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ شَعْرُکَ وَ جِلْدُکَ وَ عَدَّدَ أَشْیَاءً غَیْرَ هَذَا وَ قَالَ لَا یَکُونُ یَوْمُ صَوْمِکَ کَیَوْمِ فِطْرِکَ
«هرگاه روزه گرفتى، گوش و چشم و موى و پوست تو- و چیزهاى دیگر به جز این‌ها را ذکر کرد-روزه بگیرد.»و نیز فرمود: «مبادا روزى که روزه می گیرى، همانند روزى باشد که افطار می کنى.»
وَ بِإِسْنَادِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ فِی کِتَابِهِ إِلَى جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
هم او در کتاب خود به سند گذشته از آن حضرت نقل کرده است که فرمود:
إِنَّ الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَتْ مَرْیَمُ (إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً)[1] أَیْ صَمْتاً فَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَنَازَعُوا وَ لَا تَحَاسَدُوا
روزه تنها از خوردن و نوشیدن نیست، چنان که حضرت مریم-علیها السّلام-فرمود: من براى خداوند رحمت گستر نذر کرده ام که روزه بپوشید و با یکدیگر ستیزه مکنید و به یکدیگر حسد مورزید.
قَالَ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ ص امْرَأَهً تَسُبُّ جَارِیَهً لَهَا وَ هِیَ صَائِمَهٌ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ ص بِطَعَامٍ فَقَالَ کُلِی فَقَالَتْ إِنِّی صَائِمَهٌ
روزى رسول خدا-صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-دید زنى که روزه بود، به کنیز خود ناسزا می گوید، دستور داد غذایى را آماده کنند و به آن زن فرمود: بخور. زن گفت: من روزه هستم.
فَقَالَ کَیْفَ تَکُونِینَ صَائِمَهً وَ قَدْ سَبَبْتِ جَارِیَتَکِ إِنَّ الصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ قَالَ
فرمود: چگونه روزه هستى درحالى که به کنیزت ناسزا می گویى. روزه فقط از خوردنى و نوشیدنى نیست.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ مِنَ الْحَرَامِ وَ الْقَبِیحِ وَ دَعِ الْمِرَاءَ
امام صادق-علیه السّلام-در ادامه فرمود: هرگاه روزه گرفتى، گوش و چشم تو از شنیدن و دیدن امور ناروا و زشت روزه بگیرد
وَ أَذَى الْخَادِمِ وَ لْیَکُنْ عَلَیْکَ وَقَارُ الصِّیَامِ وَ لَا تَجْعَلْ یَوْمَ صَوْمِکَ یَوْمَ فِطْرِکَ
و جدال و ستیزه و آزار رساندن به خادم خود را ترک کن و کارى کن که وقار روزه بر تو مستولى گردد و روزى را که روزه می گیرى، مانند روزى که افطار می کنى مباش.
وَ رَأَیْتُ فِی أَصْلٍ مِنْ کُتُبِ أَصْحَابِنَا قَالَ وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ
در یکى از اصول و کتاب‌هاى راویان امامیّه آمده است که امام باقر-علیه السّلام- فرمود:
إِنَّ الْکَذِبَهَ لَیُفْطِرُ الصِّیَامَ وَ النَّظْرَهَ بَعْدَ النَّظْرَهِ وَ الظُّلْمَ کُلَّهُ قَلِیلَهُ وَ کَثِیرَهُ
«یک دروغ موجب افطار روزه می شود و نگاه مکرّر [به نامحرم] و ستم به دیگران، همه این ها کم باشد یا زیاد، نیز چنین است.»
وَ مِنْ کِتَابِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ النَّهْدِیِّ ره بِإِسْنَادِهِ إِلَى عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ
در کتاب «علىّ بن عبد الواحد نهدى» -رحمه اللّه-آمده است که امام صادق -علیه السّلام-فرمود:
لَیْسَ الصِّیَامُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ أَنْ لَا یَأْکُلَ الْإِنْسَانُ وَ لَا یَشْرَبَ فَقَطْ وَ لَکِنْ إِذَا صُمْتَ
«روزه فقط از خوردن و نوشیدن و این که انسان نخورد و نیاشامد نیست، بلکه هرگاه روزه گرفتى،
فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ لِسَانُکَ وَ بَطْنُکَ وَ فَرْجُکَ وَ احْفَظْ یَدَکَ وَ فَرْجَکَ وَ أَکْثِرِ السُّکُوتَ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ وَ ارْفُقْ بِخَادِمِکَ
گوش و چشم و زبان و شکم و عورتت باید روزه بگیرد و مواظب دست و عورتت باش و جز از گفتن سخن خیر بسیار ساکت باش و با خادم خود به نرمی رفتار کن.»
وَ مِنْ کِتَابِ النَّهْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَى أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص
نیز «نهدى» در کتاب خود آورده است که آن حضرت فرمود که رسول خدا -صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-فرمودند:
أَیْسَرُ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَى الصَّائِمِ فِی صِیَامِهِ تَرْکُ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ
«کمترین چیزى که خداوند بر روزه دار واجب کرده است، این است که خوردن و نوشیدن را ترک کند.»
أقول فانظر إلى قول النبی ص إن أیسر واجبات الصوم ترک المطعوم و المشروب و أنت تقول أهمه ترک ذلک ففارقت سبیل علام الغیوب أقول و الأخبار کثیره فی هذا الباب فینبغی لذوی الألباب حیث قد عرفوا أن صوم الجوارح و صونها عن السیئات من جمله المهمات أن یراعوا جوارحهم مراعات الراعی الشفیق على رعیته و أن یحفظوها من کل ما یفطرها و یخرجها عن قبول عبادته و إلا فلیعلم من کان عارفا بشروط کمال الصیام و یرضى لنفسه بالإهمال أنه مستخف بصومه و مخاطر بما یتعب فیه من الأعمال و لیکن على خاطره [خطر] أن بسقم الغفله و الذنوب یطوف حول أعماله و یحاول أن یحول بینه و بین مالک إقباله فیمسی فی صیامه فی کثیر من الأوقات و قلبه قد أفطر بالجهاله [بالخیانات] و الغفلات و لسانه قد أفطر بالکلام بالغیبه أو بمعونه ظالم [على ظلم] أو بکذب أو تعمد إثم و بما لا یلیق بالمراقبات و عینه قد أفطرت بالنظر إلى ما لا یحل علیه أو بالغفله عن مراعات المنعم الذی یتواصل إحسانه إلیه و سمعه قد أفطر بسماع ما لا یجوز الإصغاء إلیه و یده قد أفطرت باستعمالها فیما لم تخلق لأجله و قدمه قد أفطرت بالسعی بما لا یقربه إلى مولاه و الدخول تحت ظله و هو مع هذا لا یرى إفطار جوارحه و تلف مصالحه و اشتهاره عند الله جل جلاله و عند خاصته بفضائحه فلیحذر عبد من مولاه أن ینفذه فی شغل لیقضیه و نفعه عائد إلى العبد فی دنیاه و أخراه فیخون فی أکثر الشغل الذی نفذ فیه و سیده ینظر إلیه و هو یعلم أنه مطلع علیه و على سوء مساعیه
اکنون به این فرموده رسول خدا-صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-نگاه کن که فرمود: «کمترین چیزى که خداوند براى روزه دار واجب کرده، ترک خوردن و نوشیدن است.» درحالى که تو می گویى: «مهم ترین امر در روزه، ترک این دو است.» بنابراین، روشن است که از راه خداوند آگاه به نهانى ها فاصله گرفته اى. در هر حال، روایات در این باره فراوان است. بنابراین، شایسته است خردمندانى که به اهمیت روزه اعضا و جوارح و نگاه داشتن آن ها از گناهان واقف اند، همانند شبان مهربانى که گله را می پاید، مواظب اعضاى خود باشند و اعضاى خود را از تمام امورى که موجب افطار است و مانع قبولى عبادت می شود، محافظت نمایند؛ وگرنه باید بدانند که هرکس با وجود آگاهى از شرایط کمال روزه، به کوتاهى و اهمال راضى گردد، قطعا روزه خود را سبک شمرده و با تحمّل رنج، اعمال خود را به خطر انداخته است و نیز چنین کسى باید توجه داشته باشد که با بیمارى غفلت و گناه بر گرد اعمالش گردیده و می کوشد که میان خود و خداوندى که به او اقبال و توجه نموده، حایل گردد و هم چنین باید توجه کند که در بسیارى از اوقات تا شب روزه می گیرد درحالى که قلب او با گناهان باطنى و غفلت و زبانش با غیبت یا یارى ستمگران یا دروغ گویى یا گناه عمدى و آنچه با مراقبه خداوند سازگار نیست و چشمش با نگاه کردن به آنچه جایز و حلال نیست یا با غفلت از مراعات خداوند بخشنده اى که به او نیکى نموده است و گوشش با شنیدن آنچه گوش فرادادن به آن جایز نیست و دستش با بکار گرفته شدن در آنچه براى آن آفریده نشده است و گام هایش با شتاب به امورى که موجب نزدیکى او به مولایش و ورود در زیر سایه حمایت او نیست، افطار کرده است، غافل از این که اعضایش افطار نموده و مصلحت او پامال شده و نزد خداوند-جلّ جلاله-و ویژگان درگاه او به رسوایى مشهور شده است. بنابراین، اگر مولایى، بنده اش را در پى انجام کارى بفرستد که سود آن در دنیا و آخرت به خود بنده می رسد، ولى بنده در عمده آن کار-که مولایش او را در پى آن فرستاده و آقایش به او نگاه می کند و او می داند که خداوند بر او و بر اعمال زشت او مطّلع است-خیانت کند، باید از مولایش بیم داشته باشد.
[1]) سوره مریم، آیه 26