منظور از آیات اجتماعى قرآن کریم چیست؟ آیا مجموعه اى در این باره گردآورى شده است؟
پیش از پرداختن به آیات اجتماعى، لازم است ابتدا مفهوم «علوم اجتماعى» روشن شود تا از رهگذر آن بتوانیم حوزه آیات اجتماعى را به درستى شناخته و آیات آن را پى بگیریم.
اصطلاح «علوم اجتماعى» در معانى گوناگونى به کار رفته است: گاه به معناى مترادف با «علوم انسانى» (تاریخ، اقتصاد، روان شناسى و حقوق) گرفته می شود و گاه آن را تنها بر بخشى از علوم انسانى که ناظر به امور و شئون اجتماعى انسان است، تطبیق می کنند و گاه معنا را تنگ تر کرده، تنها به علوم انسانى که ناظر به امور و شئون اجتماعى بوده، جنبه توصیفى داشته باشد (و نه دستورى) اطلاق می کنند (علم توصیفى در پى کشف تکوینیات و واقعیت هاى زندگى اجتماعى انسان است و علم دستورى یا هنجارى و یا ارزشى، بیان کننده تشریفات و ارزش هاى زندگى اجتماعى انسان است)391.
بنابراین، با توجه به هر یک از تعریف هاى یاد شده، بخشى از آیات قرآن را می توان مورد مطالعه قرار داد؛ ولى از آن جا که همه آیات قرآن، گاه به جنبه هاى گوناگونى اشاره دارد و هر مفسّرى در حوزه فکرى و تفسیرى خود، به گوشه هایى از آن می پردازد، نمی توان آیات را در یک تقسیم بندى کلى به اجتماعى و غیر آن تقسیم کرد؛ مگر آن که جداسازى آیات اجتماعى تنها به ملاحظه جهت هاى اجتماعى آنها باشد؛ به عبارت دیگر، یک آیه می تواند هم در گروه آیات اجتماعى قرار گیرد و هم در گروه آیات مربوط به احکام فردى.
آیات اجتماعى با توجه به معانى وسیع آن، بسیار متنوع و فراوان است و شاید بتوان بیشترین آیات قرآن را در این حوزه مطرح کرد؛ مانند احکام پیروى از ولى امر، قصاص، دفاع، خمس و زکات، نمازهاى مسجد و جماعت، حج، معاملات، چگونگى معاشرت با دیگران، احکام زناشویى و … .
آیات اجتماعى متناسب با شاخه ها و عناصر علوم اجتماعى، در زیر مجموعه هایى مستقل جاى می گیرند؛ براى مثال، آیات اقتصادى، نظامی، سیاسى، فرهنگى، تربیتى و … هر یک در مجموعه هایى مستقل بحث می شوند.
درباره آیات اجتماعى، تفسیرها و تک نگارى هاى فراوانى ارائه شده است؛ حتى درباره برخى از شاخه هاى علوم اجتماعى، فرهنگ هایى مستقل تدوین گردیده؛ مانند: الکشاف الاقتصادى لآیات القرآن الکریم اثر محیى الدین عطیه392.
—————
391. براى آگاهى بیشتر ر.ک: محمد تقى مصباح یزدى، جامعه و تاریخ از دیدگاه امام خمینى، ص 16 و 17.
392. برخى از منابع آیات اجتماعى عبارت است از: محمد تقى مصباح یزدى، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن؛ محمد تقى مصباح یزدى، حقوق و سیاست در قرآن؛ اسلام و جامعه (چهار مجلد)، جمعى از نویسندگان؛ احمد شبلى، زندگى اجتماعى از دیدگاه اسلام، ترجمه سید محمود اسد اللهى؛ محمد غزالى، نقش قرآن در جهان معاصر، ترجمه محمد صدیق خالق پناه؛ محمد اسفندیارى، بعد اجتماعى اسلام و … .