امام باقر و تربیت فرزند

تربیت اساسی‏ترین مساله انسان است که بدون آن به سعادت دنیا وآخرت نایل نمی‏گردد. معصومین(علیهم السلام) همچنان که در سایرابعاد زندگی، چراغ هدایت پیروان خود بوده‏اند در زمینه تربیت‏نیز بهترین و مطمئن‏ترین الگویند. این مقاله بر آنست تا نکاتی‏از دفتر زرین دیدگاهها و سیره تربیتی یکی از آن بزرگواران‏یعنی امام باقر(ع) به پیروان آن حضرت تقدیم نماید. الف- آداب تربیتی پس از تولد: از امتیازات تربیت اسلامی این است که در آن علاوه بر زمینه‏سازی‏مناسب در قبل از تولد فرزند و بلکه پیش از ازدواج والدین،تربیت از آغازین لحظه تولد به طور عملی شروع می‏شود و آداب و سنن‏ویژه‏ای نسبت‏به نوزادان سفارش شده است که در اینجا به برخی ازآنها که در کلمات گوهربار امام باقر(ع) مورد توجه واقع گردیداشاره می‏شود. 1،2- گفتن اقامه در گوش و باز کردن کام نوزاد با آب فرات: امام باقر(ع) فرمودند: «شایسته است کام نوزاد با آب فرات بازگردد و در گوشش اقامه گفته شود.»(1) 3،4- عقیقه و نامگذاری: آنحضرت فرمودند: «هرگاه برای شما فرزندی بدنیا آمد در روزهفتم اگر پسر است گوسفند نر و اگر دختر است گوسفند ماده برایش‏عقیقه کنید و از گوشت آن به قابله بدهید و در روز هفتم او رانامگذاری کنید.(2) نکته مهم در نامگذاری انتخاب نام نیکو وپرهیز از نامهای ناخوشایند است. زیرا نام نیکو مایه سرورفرزند و نام ناخوشایند باعث نگرانی و دغدغه خاطر او می‏گردد،امام باقر(ع) در سخنان خود برخی از نامهای نیکو و غیر نیکو رابیان کرده‏اند. آن حضرت در این زمینه فرمودند: «اصدق الاسماءما سمی بالعبودیه و افضلها اسماء الانبیاء»(3) صادقترین‏نامها، نامهایی است که بندگی خداوند را تداعی نماید و بهترین‏آنها نامهای پیامبران است. و در حدیث دیگری فرمودند:«مبغوض‏ترین نامها نزد خداوند نامهای «حارث، مالک و خالد»است‏»(4) ب- تاثیر شیر مادر در تربیتدر تربیت فرزندان، والدین نخستین نقش را دارا هستند، این نقش‏و تاثیر در مقاطع گوناگون سنی یکسان و هم‏اندازه نمی‏باشدبلکه در مقاطع و مراحلی از تربیت نقش پدر برجسته‏تر و در مراحل‏دیگری نقش مادر تعیین‏کننده‏تر است و در یک دیدگاه کلی می‏توان‏گفت که تا پیش از سن نوجوانی بویژه در دوران جنینی وشیرخوارگی نقش مستقیم مادر در تربیت فرزند بیشتر از پدر خواهدبود و از دوره نوجوانی به بعد بخصوص در مورد پسران نقش پدران‏مهمتر است، البته این بدان معنا نیست که نقش پدر در دوران‏کودکی و نقش مادر در دوران نوجوانی و جوانی ناچیز و کم‏رنگ‏باشد بلکه مقصود بیان برجستگی نقش و تاثیر بیشتر هر یک در یک‏مرحله خاص است. بنابر این یکی از مقاطع مهم مقطع شیرخوارگی است‏که در آن، مادر نقش مستقیم و اساسی را دارد. در این مقطع‏شیردادن مهمترین عامل ارتباط نوزاد با مادر است، شیر مادر علاوه‏بر نقش مهمی که در تغذیه و بهداشت جسمانی نوزاد دارد عامل‏ایجاد و انتقال بعضی ویژگیها به فرزند نیز می‏باشد و ما به دونمونه از آنها که در سخنان امام باقر(ع) بیان شده، اشاره‏می‏کنیم: 1- حماقت و کودنی: امام باقر(ع) فرمود: «لا تسترضعوا الحمقاءفان اللبن یعدی و ان الغلام ینزع الی اللبن یعنی الی الظئر فی‏الرعونه و الحمق‏» زنان کودن را دایه فرزندانتان قرار ندهیدزیرا از طریق شیر حماقت و کودنی به آنها منتقل می‏شود.(5) 2- زیبایی و زشتی: آن حضرت فرمودند: «دایه‏های زیبا برای‏فرزندانتان انتخاب کنید و از دایه‏های زشت‏رو بپرهیزید زیرا چه‏بسا شیر انتقال‏دهنده (زشتی و زیبایی) باشد.»(6) نیز در حدیث‏دیگری فرمود: «برشما باد به انتخاب دایه‏های نظیف و زیبازیرا شیر انتقال‏دهنده (زیبایی) است.»(7) ب- کودک و نیاز به محبت: ]محبت از ضروری‏ترین نیازهای عاطفی فرزند در دوران کودکی است وبدون توجه به آن کودک به رشد عاطفی مناسب نایل نمی‏شود، این‏نیاز، برای کودک به شکلهای گوناگون قابل پاسخگویی است که‏می‏توان به بوسیدن کودک، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‏آمیز،خریدن هدیه و اسباب بازی و… اشاره کرد. امام باقر(ع)در فرصتهای مناسب از طریق در آغوش گرفتن و بیان جملات محبت‏آمیز،محبت‏خود را به کودک خردسالش امام صادق(ع) نشان می‏دادندو از این طریق به نیاز عاطفی او پاسخ می‏گفتند، محمد بن مسلم‏از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل می‏کند که من در خدمت امام باقر(ع)بودم. در این هنگام فرزند(خردسال-)ش جعفر(ع) وارد شد و بر سراو ذؤابه(8) و در دستش عصایی بود که با آن بازی می‏کرد. امام‏باقر(ع) او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب‏به او فرمود: «پدر و مادرم به فدایت‏باد (با این چوب) کارلهو انجام مده و بازی مکن، سپس فرمود:«ای محمد، پس از من او امام توست.از او پیروی کن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند اوهمان صادقی است که رسول خدا(ع) او را توصیف نمود که شیعیان اودر دنیا و آخرت پیروزند و دشمنانش در زمان هر پیامبری ملعون‏هستند. در (این هنگام) جعفر(ع) خندید و صورتش قرمز گردید، آنگاه امام باقر(ع) به من فرمود: از او سؤال کن، من از اوپرسیدم ای پسر رسول خدا، خنده از کدام عضو بدن منشا می‏گیرد.جعفر(ع) فرمود: ای محمد، عقل از قلب، اندوه از کبد و نفس ازریه و خنده از طحال منشا می‏گیرد. (وقتی این پاسخ را از اوشنیدم) از جایم برخاستم و او را بوسیدم.»(9) ج- ستایش از فرزند صالح: ستایش بجا از فرزند و کارهای نیک او باعث احساس‏موفقیت و توانایی و نیز موجب انگیزه قوی برای تکرارکارهای خوب‏و رشد بیشتر او می‏گردد. بخصوص اگر این تمجید به موقع و درحضور کسانی باشد که آگاهی آنها از رفتار شایسته فرزند برای اومهم باشد. علی بن حکم به نقل از طاهر یکی از اصحاب امام‏باقر(ع) نقل می‏کند. من در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم که‏فرزندش جعفر(ع) وارد شد. امام باقر(ع) در باره‏اش فرمود: «اوبهترین مخلوقات خداوند است‏»(10) در این حدیث ملاحظه می‏شود که‏امام باقر(ع) در نزد صحابی حود فرزندش را که صلاحیت و شایستگی‏لازم را داشته به بهترین وجه ممکن ستوده است. د- والدین و نصیحت فرزند: نصیحت فرزندان و صحبت کردن با آنها علاوه بر آنکه والدین ازطریق آن می‏توانند رهنمودهای مهم و اساسی را ره توشه زندگی‏فرزندانشان قرار دهند می‏تواند یک نوع زمینه ایجاد ارتباطصمیمی بین والدین و فرزندان را فراهم نماید و از این طریق‏والدین بخصوص پدر، می‏توانند به فرزند نزدیک شوند و در یک فضای‏صمیمی و عاطفی، ضمن آگاهی از مشکلات و خواسته‏های فرزندان‏رهنمودهای لازم را به آنها ارائه دهند. امام باقر(ع) نیز درفرصتهای مناسب با فرزندان خود صحبت می‏کردند و گاهی به شکل‏گروهی و عمدتا به شکل فردی به نصحیت آنها می‏پرداختند که به‏نمونه‏هایی از آنها اشاره می‏کنیم: 1- اسماعیل بن خالد نقل می‏کند که از امام باقر(ع) شنیدم که‏فرمود: پدرم ابو جعفر(ع) ما (فرزندان) را جمع می‏نمود و به مامی‏فرمود: ای فرزندان از تعرض نسبت‏به حقوق دیگران بپرهیزید،بر مشکلات و سختیها صبر پیشه کنید و اگر خویشان شما را به کاری‏که ضررش برای شما بیش از نفعش باشد دعوت کردند اجابت‏نکنید.»(11) 2- از جمله سفارشهای آن حضرت به فرزندش امام صادق(ع) این‏جملات است: «خداوند سه چیز را در سه چیز دیگر پنهان کرده است،رضایش را در اطاعت مخفی کرد پس هیچ طاعتی را کوچک نشمار، شایدکه رضایتش در همان اعت‏باشد، خشم و غضبش را در معصیت پنهان‏نمود پس هیچ نوع معصیتی را کوچک نپندار، شاید که غضبش در همان‏باشد و اولیاء خود را در میان بندگانش پنهان کرد، پس احدی ازبندگان او را حقیر مدان که شاید همان بنده ولی او باشد.»(12) 3- آن حضرت به فرزندش فرمود:«فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری‏می‏باشند، زیرا اگر سست و تنبل باشی به ادای حق نخواهی پرداخت‏و اگر محزون و اندوهناک باشی بر حق، صبر پیشه نخواهی‏کرد.»(13) 4- سفیان ثوری نقل می‏کند که امام صادق(ع) را ملاقات کردم واز او خواستم مرا نصحیت کند… آن حضرت فرمود: ای سفیان! پدرم‏مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر داشت، از جمله آن‏سفارشات این بود که فرزندم، هر که با رفیق بد همراه شود سالم‏نمی‏ماند و هر که در محلهای اتهام برود مورد اتهام قرار می‏گیردو هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‏شود.»(14) ه- اهمیت آرامش خانواده در تربیت: ]تردیدی نیست که خانواده نقش اساسی در تربیت فرزند دارد وپرورش صحیح فرزندان بدون توجه جدی والدین به این امر مهم وایجاد فضای مناسب و آرام برای آن میسر نیست. نا بسامانی‏خانواده، اختلاف و نزاعهای والدین، عدم رابطه صمیمی میان اعضای‏خانواده بویژه والدین، فقدان امنیت و آرامش لازم در جامعه کوچک‏خانواده، تربیت صحیح فرزند را به مخاطره می‏اندازد.از این رو در مبحث‏حسن خلق در روایات، بیش از هر مورد دیگری‏در باره خوشرفتاری پدر خانواده با اهلش تاکید شده است و این‏حاکی از آن است که خوشرفتاری در کانون خانواده اهمیت ویژه‏دارد و آثار مثبت آن فراتر از خوشرفتاری با افراد دیگر است،زیرا در جامعه کوچک خانواده افراد کاملا با هم در ارتباط هستندو بر یکدیگر تاثیر می‏گذارند و چتر آثار مثبت‏خوشرفتاری وپیامدهای سوء بدرفتاری بر سر همه اعضای خانواده پهن می‏گردد ودر یک کلام خوش‏رفتاری در کانون خانواده آثار تربیتی فراوان وبدرفتاری پیامدهای سوء بی‏شمار به همراه دارد. امام باقر(ع) در زمینه اهمیت‏خوشرفتاری در کانون خانواده‏فرموده است:«… من حسن بره باهله زید فی عمره‏»(15) هر کس‏احساس و ملاطفتش را نسبت‏به خانواده‏اش نیکو گرداند عمرش طولانی‏می‏گردد.، در این حدیث‏شریف تعبیر لطیف و ظریف «من حسن بره‏»دلالت‏بر آن دارد که نه تنها احسان و ملاطفت نسبت‏به خانواده‏پسندیده و لازم است‏بلکه می‏بایست‏برای تاثیر بیشتر، این احسان‏و ملاطفت‏به نیکویی و بهترین وجه انجام گیرد. همچنین در حدیث دیگری آن حضرت، کامل شدن اسلام و ایمان، آمرزش‏گناهان و رضایت‏خداوند متعال در روز قیامت را از آثارخوشرفتاری با خانواده برشمرده‏اند. «اربع من کن فیه کمل‏اسلامه … و حسن الخلق مع الاهل و الناس‏»(16) و- نقش تربیتی عمل والدین و مربیان: مربیان موفق در جهاد مقدس تربیت‏بیش از آن که به گفتار دعوت‏به نیکی کنند با عمل صالح دعوت کرده‏اند، پیش از آنکه سخن‏بگویند عمل نمودند، پیش از آن که به تربیت دیگران اقدام کنندبه اصلاح خویش پرداختند، بنابراین والدین که خود اولین مربیان‏فرزندان هستند می‏بایست‏با زبان عمل با فرزندانشان سخن بگویند،فرزندان باید در عمل ببینند که والدین به آنچه می‏گویند پای‏بندهستند و خود عمل می‏کنند و گفتارشان با عملشان مطابقت‏دارد. به نظر می‏رسد که اساسی‏ترین عامل تربیتی معصومان(علیهم‏السلام) و در واقع مهمترین راز موفقیتشان در تربیت فرزندان‏همان تربیت‏با عمل و پای‏بندیشان به آنچه می‏گفتند بوده است واین شیوه در سیره تربیتی امام باقر(ع) نیز کاملا آشکار است،فرزندان آن حضرت با دیدن اعمال پدر برای انجام اعمال صالح ورفتار درست الگو می‏گرفته و به راز بندگی خداوند دست می‏یافتند.در ذیل به ذکر دو نمونه از رفتارهای آن حضرت اکتفا می‏کنیم: 1- امام باقر(ع) و صدقه به فقراء:از فرزند بزرگوار آن حضرت نقل شده است که روزی بر پدرم واردشدم و مشاهده کردم که در آن روز پدرم هشت هزار دینار به‏تهی‏دستان مدینه صدقه داده‏اند و اهل خانه‏ای را که تعداد آنهابه یازده نفر می‏رسید آزاد کرده است‏»(17) 2- اسحاق بن عمار از امام صادق(ع) نقل کرده است: من پیوسته‏رختخواب پدرم را پهن می‏کردم و منتظر می‏ماندم تا ایشان به‏رختخواب بروند و بخوابند، سپس برمی‏خاستم و به رختخواب خودمی‏رفتم، شبی آن حضرت تاخیر کردند و من در طلب او به مسجدرفتم، در حالی که مردم خواب بودند، او را در حال سجده دیدم وغیر او کسی در مسجد نبود. من صدای او را می‏شنیدم که می‏گفت:«سبحانک اللهم انت ربی حقا حقا، سجدت لک یا رب تعبدا و رقا،اللهم ان عملی ضعیف فضاعفه لی، اللهم قنی عذابک یوم تبعث‏عبادک و تب علی انک انت التواب الرحیم.»(18) ز- تربیت معنوی فرزندان: تربیت ابعاد مختلفی چون جسمانی، عقلانی، عاطفی، اجتماعی واخلاقی دارد. از مهمترین ابعاد تربیت، تربیت معنوی است که به‏عقیده ما در تربیت اسلامی، پرورش این بعد غایت همه ابعاد دیگراست. این نوع تربیت که شامل پرورش بعد معنوی انسان و فراهم‏نمودن زمینه ارتباط انسان با خداوند و در نهایت پرورش انسان‏برای رسیدن به قرب الهی است. بسیار مورد تاکید ائمه(علیهم السلام) بوده است و آن بزرگواران‏در تمام صحنه‏های زندگی بیشترین اهمیت را به پرورش این بعدفرزندان می‏دادند و برای تحقق آن از شیوه‏های خاص بهره می‏گرفتندکه به نظر می‏رسد از مهمترین شیوه‏ها، دو شیوه (ذکر و دعا) است‏و هر چند دعا نیز یک نوع ذکر تلقی می‏شود اما از آنجا که درتربیت معنوی عنصری کلیدی و مهم است از آن بعنوان یک شیوه‏جداگانه یاد می‏کنیم. امام باقر(ع) در سیره تربیتی خود از این‏دو شیوه به شکل خاصی بهره جستند. 1 ذکر و یاد خدا:ذکر که عبارت از توجه قلبی انسان نسبت‏به خداوند است و گاهی‏در قالب الفاظ مخصوصی بر زبان جاری می‏شود. نقش بسیار مهمی درتربیت‏بعد معنوی انسان دارد. ابن قداح از امام صادق(ع) نقل‏کرده که «پدرم (امام باقر-ع-) بسیار یاد خدا می‏نمود، همراه‏او راه می‏رفتم او را در حال ذکر می‏دیدم با او غذا می‏خوردم اورا در حال یاد خداوند می‏دیدم، با مردم سخن می‏گفت و این کار اورا از یاد خدا غافل نمی‏کرد. من مشاهده می‏کردم که زبان او مدام‏در حال گفتن ذکر لا اله الا الله بود. پدرم ما را جمع می‏نمود وما را به ذکر و یاد خدا امر می‏فرمود و این کار تا طلوع خورشیدادامه داشت، هر کدام از ما که قرائت قرآن آموخته بود به‏خواندن قرآن و هر کدام که قرآن نیاموخته بود به گفتن ذکر امرمی‏نمودند.»(19)این حدیث در بر دارنده دو نکته مهم است. نخست آنکه بر مطابقت‏گفتار با عمل حضرت دلالت دارد و نشان می‏دهد که امام ابتدا خودعمل می‏نمودند و از ذکر گفتن غافل نمی‏شدند و بعد فرزندانشان رابه ذکر و یاد خدا امر می‏نمودند. نکته دوم آنکه نباید فرزندان‏را به حال خودشان رها کرد بلکه می‏بایست ضمن حفظ آزادی حساب‏شده و منطقی و توجه به استقلال طلبی و آزادیخواهی آنها درفرصتهای مناسب با ایجاد انگیزه و شوق بطور عملی آنها را به‏انجام کار نیک مشغول نمود: 2- دعا: دعا و مناجات از مؤثرترین روشها در تربیت‏بعد معنوی‏انسان است، از طریق دعا و مناجات انسان با خداوند ارتباط پیدامی‏کند و در پرتو آن جان خود را از چشمه معرفت و محبت‏سیراب‏می‏گرداند. امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه مساله‏ای پدرم رامحزون می‏کرد ایشان زنان و فرزندان را جمع می‏نمود. آنگاه خوددعا می‏کردند و آنها آمین می‏گفتند. »(20) همچنین برید بن معاویه عجلی نقل می‏کند:«هرگاه امام باقر(ع) قصد مسافرت داشتند خانواده خود را درمنزلی جمع می‏نمودند و این چنین دعا می‏کردند «اللهم انی استودعک‏نفسی و اهلی و مالی و ولدی، الشاهد منا و الغائب، اللهم‏احفظنا و احفظ علینا، اللهم اجعلنا فی جوارک، اللهم لا تسلبنانعمتک و لا تغیر ما بنا من عافیتک و فضلک‏». پرودگارا خود و اهلم ومالم و فرزندانم، حاضر و غایب آنها را به تو سپرده‏ام،پروردگارا ما را حفظ کن و سلامتی ما را مستدام دار، پروردگاراما را در جوار خودت جای ده و نعمتت را از ما مگیر و عافیت وفضلت را نسبت‏به ما تغییر مده‏»(21) از دو حدیث‏بیان شده‏معلوم می‏شود که آن حضرت فرزندان خود را از طریق دعا به یادخداوند متوجه می‏گردانید و غیر مستقیم به آنها تعلیم می‏داد که‏باید در تنهایی و هنگام مشکلات بر خداوند توکل نمود و تنها ازاو در خواست کمک نمود. پی‏نوشتها:
1- وسایل الشیعه، ج 15، ص 138، ح 2- همان، ص 151، ح 11.3- همان، ص 124، ح 1. 4- همان، ص 130، ح 2.5- تهذیب الاحکام، ج 8، ص 110، ح 375.6- الکافی، ج 6، ص 44، ح 12.7- التهذیب، ج 8، ص 110; الکافی، ج 6، ص 44، ح 13.8- الذؤابه، طرف العمامه و السوط، و فی الحدیث، کان ابی یطول‏دوائب نعلیه‏ای اطرافها (مجمع البحرین، ج 2، ص 57) اما درفرهنگ‏های عربی به فارسی آن را به «زلف و گیسو» معناکرده‏اند. 9- بحار الانوار، ج 47، ص 15، ح 12; به نقل از کفایه الاثر، ص‏ 321 10- همان، ص 13، به نقل از ارشاد مفید.11- حلیه الابرار، ج 2، ص 126.12- کشف الغمه، ج 2، ص 360; سیره الائمه الاثنی عشر، ج 2، 13- همان، ص 344.14- الخصال، صدوق، ص 169. 15- تحف العقول، ص 216; ائمتنا، ج 1، ص 365.16- حیاه الامام الباقر(ع)، باقر شریف القرشی، ص 300-299;(این حدیث‏با همین مضمون و با کمی تفاوت در الخصال صدوق، ص‏ 222 از امام سجاد(ع) نیز نقل شده است.)17- بحار الانوار، ج 46، ص 290. 18- حلیه‏الابرار، ج 2، ص 112.19- الکافی، ج 2، ص 299; بحار الانوار، ج 46، ص 8-297; حلیه‏الابرار، ج 2، ص 111-110.20- بحار الانوار، به نقل از الکافی، ج 2، ص 487. 21- حلیه الابرار، ج 2، ص 134. ماهنامه کوثر شماره 27

علی همت بناری