مقالات

چگونه یک منبر دینی غنی و پربار داشته باشیم

یکی از سؤالات و دغدغه‏های اصلی دلسوزان نسبت به تبلیغ دین آن است که چرا با این همه منابع غنی و پربار و قدمت بیش از هزار ساله حوزه‏های علمیه و با توجه به اینکه معتقدیم آموزه‏های دینی با عقل و فطرت انسانها سازگاری جدّی دارند، تأثیر گذاری تبلیغات دینی بویژه نوع خاص آن، یعنی «منبر» آن گونه که انتظار می‏رود، نمی‏باشد؟شاید بتوان کلی‏گویی، پراکنده گویی، بیان غیرمتناسب با فهم مخاطب، پرداختن بیش از حدّ به حاشیه و دور شدن از پیام اصلی، عدم تنوّع، محسوس نبودن آموزه‏ها، و… را از علل این ضعف در تأثیرگذاری به شمار آورد.در این مختصر برآنیم تا با بیان برخی از عواملی که در غنی سازی منبر و تنوع بخشیدن به آن نقش به سزایی دارد، به رفع این مشکل کمک کنیم.1. استفاده از ریز موضوعات:
کلّی‏گویی از عمده عواملی است که منبر را از مسیر تأثیرگذاری خارج می‏کند و باعث می‏شود که مبلّغ بر اساس «الکلام یَجُرّ الکلام»، از شاخه‏ای به شاخه دیگر و به حواشی غیرمتناسب با اصل بحث بپردازد؛ ولی با داشتن ریز موضوع اوّلاً، به مخاطب خود می‏فهماند که در این موضوع، مباحث بسیاری است که بخشی از آن به قدر وسع جلسه ارائه خواهد شد. ثانیا، به خود کمک می‏کند که از کلی‏گویی و حواشی زائد و پراکنده‏گویی پرهیز کند. ثالثا، در فهم مطلب و گرفتن نتیجه، به مخاطب کمک می‏نماید. رابعا، به راحتی می‏تواند در پایان بحث، نتیجه‏گیری و خلاصه‏گیری نماید.به عنوان مثال، اگر قرار است در باب توکل بحث شود، این گونه بیان شود که در باب توکل، مباحث بسیاری قابل طرح است، از قبیل: معنای توکل، ریشه‏ها، عوامل، آثار، انواع و مراحل توکل، تاریخ توکل کنندگان و آسیب‏شناسی بحث توکل و… و از همه این مطالب، یک بخش را انتخاب کرده و به تبیین آن بپردازد.2. استفاده از آیات موضوعی:
هنگامی که نگاه به موضوعات به گونه تخصصی صورت پذیرد، طبیعتا نگاه به منابع هم تخصصی خواهد شد و از استفاده کلی پرهیز می‏شود. فهرستهای موضوعی قرآن از قبیل فهرست موضوعی مرحوم دکتر محمود رامیار، فروغ بی‏پایان و کشف الآیات، به زیبایی می‏تواند راهنمای مبلّغ برای استفاده از آیات در ریز موضوعات مربوط به هر بحث باشد. این توجه مبلّغ، به مخاطب اطمینان می‏دهد که مبلّغ، همانند یک طبیب متخصص برای ریزترین نیاز و یا مشکل مخاطب خود، از منابع موجود، راه حلّ مناسب را استخراج می‏کند.3. استفاده از روایات موضوعی:
آیات و روایات همانند یک داروخانه و یا حلّ المسائل هستند که اگر کسی متخصص بهره‏برداری جزئی و تخصصی از آنها نباشد، چه بسا دارویی را اشتباهی و جوابی را غیرمتناسب ارائه می‏کند.کتب روایی که همراه با فهرست ریز موضوعات تدوین شده، همانند کاری که مرحوم محمد دشتی در ترجمه نهج‏البلاغه انجام داده است و یا کاری که در میزان الحکمه انجام گرفته، به خوبی می‏تواند دست‏رسی مبلّغ را به روایات در ریز موضوعات هر باب آسان نماید. به عنوان مثال، به جای اینکه تنها یک آیه و یا یک روایت در باب توکل مطرح شود، در بحث ریشه‏های توکل، به روایات خاص و یا بخشهایی از آیات و روایات استناد می‏شود و در باب آثار توکل، به روایات و بخشهای دیگر.4. استفاده از ادعیه به صورت موضوعی:
از جمله منابع غنی که متأسفانه کمتر مورد استفاده مبلّغان قرار گرفته و تنها به عنوان دعا به آن نظر شده است، ادعیه مأثوره اهل بیت علیهم‏السلام است. غافل از اینکه با توجه به شرایط سخت زمانی که معصومین علیهم‏السلام در آن قرار داشته‏اند، قالب دعا یکی از قالبهای بیان معارف دینی بوده است؛ بویژه در زمان امام سجاد علیه‏السلام که اوج خفقان بود و راهی جز بیان معارف از طریق دعا را برای حضرت باقی نگذاشت. بدیهی است با توجه به لطافت بیان ادعیه و دلنشینی فرازهای مختلف دعاها و مناجاتها، چنانچه از آن در بیان معارف استفاده شود، در تأثیر گذاری بهتر و بیشتر نقش جدّی خواهد داشت. به عنوان مثال، آنجا که بحث صدقات و خیرات مطرح می‏شود، بیان کنیم که یکی از آرزوهای اهل بیت علیهم‏السلام بویژه امام سجاد علیه‏السلام این است که «خدایا دست مرا دست خیر قرار بده و توفیق ده که خیرات خود را با منت تباه نکنم.» که هم به آرزویی اشاره می‏کند و هم به شیوه‏ای و هم به آسیبی در باب خیرات.یا آنجا که در باب ارتباط با خدا از کانال اسماء خدا اشاره می‏کنیم، یادآوری این فراز مناجات مسجد کوفه که «مَوْلایَ یا مَوْلایَ اَنْتَ الْخالِقُ وَاَنَا الْمَخْلُوقُ وَهَلْ یَرْحَمُ الْمَخْلُوقَ اِلاَّ الْخالِق.»(1) و بیان اینکه هر سازنده‏ای برای مصنوع خود دوران گارانتی می‏گذارد و اگر معیوب شد، آن را اصلاح می‏کند؛ بگوییم: آی جوانها! بیایید و امشب خود را در سجده‏ای به خدا عرضه کنید که‏ای خدا! تو سازنده و خالق منی و من مخلوق توأم، معیوبم و کسی جز تو نمی‏تواند مرا اصلاح کند.5. استفاده از کلمات بزرگان:
گاهی بیان یک جمله از بزرگان دین، علم، هنر، ادب، ورزش، سیاست و کسانی که عظمت جایگاه آنها موجب نفوذ کلام آنها می‏شود، در باب موضوعی تأثیر را افزون‏تر می‏کند. وقتی در باب عظمت و ناشناخته بودن حضرت علی علیه‏السلام کلامی از جرج جرداق مسیحی و یا ابن ابی الحدید معتزلی ذکر می‏شود، قطعا در پذیرش مخاطب مؤثرتر خواهد بود.6. استفاده از اشعار موضوعی:
به حمد الهی کتب اشعار به صورت موضوعی و در بابهای مختلف به چاپ رسیده و هر مبلّغی واقف به این معناست که گاهی یک بیت شعر، یک رباعی، چند خط از یک قصیده و حتی یک مصرع، به چه میزانی در تفهیم مطالب مؤثر است، مثلاً وقتی صحبت از قانون عمل و عکس العمل و یا مکافات عمل می‏شود، تنها یک مصرع: «این جهان کوه است و فعل ما ندا» مخاطب را متوجه قانون پژواک می‏کند که هر عملی چند عکس العمل دارد، مثل صدایی که در کوه سر داده می‏شود و چند پاسخ و بازگشت دارد. و یا تک بیت:«هر چه کنی به خود کنی گر همه نیک و بد کنی» اشعار مثنوی، حافظ، سعدی، نظامی و شعرای قدیم و جدید در باب موضوعات مختلف بسیار است و تنها تلاش کننده می‏خواهد که از میان این همه، برای موضوعات ریز شده خود ابیاتی را انتخاب نماید.7. استفاده از قصه، حکایت و داستان:
وجود حدود سیصد قصه و حکایت در قرآن حکیم و دستور به عبرت آموزی از همه داستانهای موجود در تاریخ و عصر حاضر، لطافت بیان قصه و داستان و هنری که در داستانها برای بیان مطالب به کار گرفته شده، همه و همه باید انگیزه مبلغ را برای استفاده موضوعی از قصه و حکایت و داستان زیاد کند تا در خلال مباحث، اعم از مباحث اقتصادی، احکام، اخلاق و آداب و… از داستان متناسب با موضوع و درس آموزی از آن، بهره‏گیری نماید.8. استفاده از تمثیلات و تشبیهات:
عمده معارف اسلامی از نوع معقولات است و آنچه که برای مردم قابل فهم و وجود حدود سیصد قصه و حکایت در قرآن حکیم و دستور به عبرت آموزی از همه داستانهای موجود در تاریخ و عصر حاضر، لطافت بیان قصه و داستان و هنری که در داستانها برای بیان مطالب به کار گرفته شده، همه و همه باید انگیزه مبلغ را برای استفاده موضوعی از قصه و حکایت و داستان زیاد کنددرک بیشتر و سریع‏تر است، محسوسات می‏باشد و تبلیغ موفق آن است که از تشبیه معقولات به محسوسات استفاده بهینه شود. وقتی که در ثمرات توحید از آرامش بحث می‏شود و از تبعات شرک، اضطراب بیان می‏شود، تشبیه وجود و روح انسان به بُراده‏های آهن و تصویر دو آزمایش به زیبایی مطلب را به مخاطب منتقل می‏کند که در حالت اول، بُراده‏های آهن اگر در معرض یک آهن ربا قرار گیرند، همگی جذب همان می‏شوند، بدون پراکندگی، و اگر بُراده‏های آهن در معرض چند آهن ربا قرار گیرند، پراکنده می‏شوند و هر کدام به سوی آهن ربایی جذب می‏گردد؛ کسی که در زندگی بندگی یک خدا می‏کند، از برکاتی همچون تمرکز، آرامش، انسجام برخوردار است و کسی که بندگی خدایان متعدد را دارد همیشه مضطرب، پراکنده، غیرمتمرکز و غیرمنسجم خواهد بود که هیچ‏گاه به نتیجه مطلوب هم نخواهد رسید.کتابهایی از قبیل امثال و حکم، ضرب‏المثلها، تشبیهات و تمثیلات در این زمینه می‏تواند کمک خوبی برای مبلّغ باشد.9. استفاده از آمار و عملیات ریاضی:
گاهی در باب فضائل و یا رذائل و به طور کلی در بیان معارف، ارائه اعداد و ارقام یا جمع و تفریق ریاضی خیلی به فهم مطلب کمک می‏کند. وقتی در باب فرصت عمر گفتگو می‏شود، اگر ساعات خواب انسان با یک عمل ضرب و یا تفریق از عمر انسان کم شود، به خوبی به مخاطب میزان عمر مفید فهمانده خواهد شد. و یا در باب اسراف اگر به مردم توجه داده شود که اگر هر فردی روزانه یک لیتر آب اسراف نماید، در هر شهر و هر زمان و در کل کشور چه میزان آب اسراف خواهد شد.10. معرفی منابع موضوعی:
یکی از آفات در باب تعلیم و تربیت، فراموشی است که علت اصلی آن انقطاع از معارف می‏باشد. مبلّغی که برای مدت کوتاهی توفیق بیان بخشی از معارف را دارد، اگر در پایان بحث خود، به صورت گفتاری و یا نوشتاری، منابعی را در باب موضوع مطرح شده، اعم از کتاب، مجلّه، نرم‏افزار، سایت و شبکه معارف و غیره معرفی نماید، در واقع تبلیغ خود را که همان بیان معارف باشد، استمرار بخشیده است و در جهت فرهنگ سازی گام برداشته است.در پایان، بیان این نکته ضروری به نظر می‏رسد که اگر مبلّغ نگاهش به کار تبلیغ، نگاه به یک امر تخصصی باشد، که هر روز پیچیده‏تر و سخت‏تر می‏شود، برای بهینه سازی این امر مهم از هیچ تلاشی فروگذار نخواهد کرد و با تلاش تخصصی و پژوهش در منابع و متون دینی از یک طرف و بانگاه تخصصی به زندگی، مسائل و مشکلات آن از طرف دیگر، با ظرافت و با استعانت از حضرت حق به ارائه راه حل برای تأمین نیازها و یا حلّ مشکلات زندگی با استفاده از منابع دینی می‏پردازد و این مهم‏ترین عنصر در برقراری ارتباط مبلّغ با مخاطب است، که کلام او معطوف به نیاز و یا مشکل مخاطب باشد. ——————————————————————————–1. بحارالانوار، ج91، ص109، ح15.

محمد مهدی ماندگار

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا