مهمترین مکان تبلیغی که – از ابتدای اسلام تاکنون از جایگاه مهم و اساسی برخوردار بوده – مسجد است . در آیات و روایات بسیاری، مطالب ارزشمندی درباره مسجد بیان گردیده که مبلغین محترم با مطالعه منابع دینی میتوانند از سویی آن مباحث را برای مردم مطرح کرده و آنان را نسبتبه اهمیت مسجد حساس سازند و از سوی دیگر نقش خویش و وظیفه خود را نسبتبه این مکان مقدس به خوبی شناخته و به ادای مسئولیتبپردازند . برای پی بردن به قداست مسجد به چند مطلب اشاره میشود . 1 . نبرد برای حفظ مساجد
قرآن مجید جایگاه مسجد و دیگر اماکن پرستش خدا را آنچنان مهم و عظیم میداند که ثمره تلاش رزمندگان و جان فشانیهای مجاهدان راه خدا را حفظ این اماکن معرفی میکند و میفرماید: «و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز» ; (1) و اگر خداوند برخی از مردم را با بعضی دیگر دفع نمیکرد، صومعهها و کلیساها و کنیسهها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده میشود، سخت ویران میگردید . و البته خداوند هر کسی را که او را یاری کند، نصرت میبخشد . خداوند قوی و شکستناپذیر است .» 2 . اجازه عمران مسجد به مؤمنین
آنچنان مسجد از جایگاه رفیعی برخوردار است که قرآن مجید پرداختن به آبادانی مسجد را حق افراد با ایمان و با ویژگیهای خاص میداند . «انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر و اقام الصلوه و آتی الزکوه و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» ; (2) «مساجد خدا را تنها کسانی میتوانند آباد کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز بپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسند، پس امید است که اینان از هدایتشدگان باشند .» علامه طباطبائی ذیل این آیه در تفسیر شریف المیزان میفرماید: این آیه در مقام انشاء حق و جواز در قالب اخبار است، نه اخبار، و خداوند شرط کرده است در اثبات حق آبادانی و جائز بودن آن، اینکه آباد کننده باید ایمان به خدا و قیامت داشته باشد، نماز بپا دارد، زکات بپردازد و از غیر خدا نترسد . کسانی حق دارند به آبادانی مسجد روی آورند که علاوه بر ایمان به خدا و قیامت، در عمل هم برپایی نماز و پرداخت زکات را در کارنامه نورانی خویش داشته باشند و بالاخره انسانی ترسو و بزدل نباشند و از هیچ کس جز خدا نترسند . این صفت، جایگاه سیاسی عبادت کنندگان مسجد را بیان میکند که در مقابل زورگویان خضوع نکرده، فقط از خدا بترسند . 3 . عمران مسجد توسط مشرکین
مسجد مکانی نیست که هر کس با هر عقیدهای اجازه داشته باشد به عمران آن بپردازد و این امر دلالتبر اهمیت این مکان مقدس دارد . قرآن مجید میفرماید: «ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی النار هم خالدون» ; (3) «مشرکین حق آباد کردن مساجد خدا را ندارند در حالی که اعتراف به کفر خود دارند، آنان اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند .» 4 . احترام به مسجد
در معارف اسلامی احترام و بزرگداشت مسجد مورد توجه قرار گرفته و به پرهیز از کارهای چندشآور یا خوفانگیز در مسجد سفارش شده است، مانند انداختن آب دهان و اخلاط بینی، شمشیر از غلاف بیرون آوردن، تراشیدن تیر، ورود افراد جنب و حائض و … که جهت استفاده از این روایات مبلغان محترم میتوانند به وسائل الشیعه، جلد 3، ص477 به بعد مراجعه کنند . بطور کلی در برخی از روایات بزرگداشت مسجد و احترام به آن مورد توجه قرار گرفته که از باب نمونه یک روایت نقل میشود . عن جعفر عن ابیه عن علی علیهم السلام قال: «من وقر مسجدا لقی الله یوم یلقاه ضاحکا مستبشرا و اعطاه کتابه بیمینه; (4) کسی که به مسجد احترام کند روزی که خدا را ملاقات کند پروردگارش را خرسند میبیند که به او بشارت داده و نامه اعمالش را به دست راستش میدهد .» مسجد مرکز فعالیتهای دینی
در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام مسجد مرکز کلیه فعالیتهای اسلامی بوده، برگزاری نماز جماعت، آموزش قرآن، نشر معارف و … در مسجد انجام میشده است . چه زیبا است که امروز نیز تلاش شود تا که فعالیتهای مختلف دینی در مسجد انجام گردد . اگر هزینههایی که برای ساخت کانونها و دارالقرآنها و … مصرف میشود، در ساخت و آبادانی مسجد متمرکز شود قطعا به سیره معصومین علیهم السلام نزدیکتر خواهد بود و با انجام همه فعالیتهای دینی و قرآنی در مسجد میتوان جایگاه بیبدیل مسجد را احیاء نمود . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ما جلس قوم فی مجلس من مساجد الله تعالی یتلون کتاب الله و یتدارسونه بینهم الا تنزلت علیهم السکینه و غشیتهم الرحمه و ذکرهم الله فیمن عنده; (5) هرگاه گروهی در مجلسی از مساجد خداوند تعالی کتاب خدا را تلاوت کنند و آنرا به یکدیگر آموزش دهند، آرامش بر آنان نازل شود و رحمت آنها را فرا گیرد و خداوند از آنان در بین فرشتگان مقرب یاد کند .» از روایات بسیار دیگری هم چنین فهمیده میشود که مسجد علاوه بر محل عبادت و پرستش، مهد آموزش معارف و مفاهیم قرآنی بوده است; از این رو بهتر است مبلغان دینی بیش از هر چیز به ساخت و عمران مسجد اهتمام ورزیده و به جای ساخت دارالقرآن، حسینیه و … کمکهای مردمی را به سوی ساخت مسجد سوق دهند . گاهی حسینیه ساخته میشود و در طول سال بلا استفاده باقی میماند و تنها در مقطعی کوتاه برای عزاداری از آن استفاده میشود . امروزه در سراسر جهان بهرهوری به طور جدی مورد توجه مسئولین و مدیران میباشد و مبلغین به عنوان مدیران فرهنگی دینی بهتر است در مدیریت مسائل فرهنگی دینی، سرمایه گذاری و هزینهها را در مسجد متمرکز سازند که هم محل پرستش و نشر معارف باشد و هم عزاداری ابا عبد الله الحسین علیه السلام در آن انجام شود . مدیریت مسجد
با توجه به اهمیت مسجد و محوریت آن در رشد فرهنگ دینی مردم و تاثیر آن بر جهتگیریهای سیاسی جامعه و بالاخره بافت و ساختار حکومت، لازم است این پایگاه مهم از مدیریت دقیق و کارشناسانهای برخوردار باشد و این در صورتی تحقق خواهد یافت که در مورد انتخاب کارگزاران مساجد، با حساسیت عمل شود . این کارگزاران، امام جماعت مسجد، هیئت امناء، مسئولین بخشهای مختلف مربوط به مسجد و خادم میباشند؟ مبلغان و ائمه جماعات باید از مساجد به عنوان بهترین فرصتهای تبلیغی بهره برده و با تقویت و تصحیح مدیریت مسجد، زمینه نشر معارف دینی و افزایش تاثیر گذاری پیامهای اسلامی در مخاطبان را فراهم سازند و این امر بدون فعال سازی نیروهای مناسب در اداره مسجد امکانپذیر نیست . 1 . هیئت امناء
ائمه جماعات میتوانند بکوشند تا نیروهایی حتی الامکان با مشخصههای ذیل در هیئت امناء مسجد قرار گیرند: الف) مسجدی بودن
از ویژگیهایی که حتما باید اعضای هیئت امناء از آن برخوردار باشند، مسجدی بودن خود آنان است . اگر کسانی عضو هیئت امناء باشند که در نماز جماعت و مراسم مسجد شرکت نمیکنند و حساسیتی نسبتبه مسائل مسجد ندارند، نمیتوانند تصمیم گیرندهگان مناسبی برای اداره مسجد باشند . ب) تقوی و پارسایی
افرادی که در هیئت امناء قرار میگیرند باید در بین مردم به تقوی و پارسایی شناخته شده باشند; زیرا بسیاری از مردم به دلیل کارگزاران غیرصالح از مسجد گریزان میشوند . در آیه سوره توبه از ویژگیهای آبادگران مسجد، بپا داشتن نماز و پرداخت زکات بر شمرده بود که نشان دهنده جایگاه و اهمیت عمل به دستورات دینی برای این گروه میباشد . ج) اهلیت فکری – فرهنگی
اعضاء هیئت امناء باید از افراد فکری – فرهنگی باشند که اهمیت کار فرهنگی در قشرهای مختلف اجتماعی را درک کرده و ارزش آن را به خوبی بدانند . در صورتی که همه اعضاء هیئت امناء از این ویژگی برخوردار نیستند، حداقل لازم است چند نفر از آنان نیروی فرهنگی باشند . د) سوابق دینی – انقلابی
بهتر است نیروهای اهل جنگ و مبارزه که دارای سوابق روشن و درخشان مقاومت در طول تاریخ انقلاب هستند، در هیئت امناء و تصمیم گیریهای مسجد حضور داشته باشند; نه افرادی که صرفا به بعد عبادی دین توجه داشته و نسبتبه آموزههای اجتماعی دین بیاعتنا میباشند و یا افرادی که اسلام آمریکایی در وجود آنان نفوذ کرده، به جای ترس از خدا، از قدرتهای استکباری بیمناکاند . همان گونه که مطرح شد، قرآن در بیان ویژگیهای آبادگران مسجد میفرماید «و لم یخش الا الله» ; «از غیر خدا نهراسند .» این ویژگی بیش از هر گروه دیگر در رزمندگان و نیروهای مخلص جنگ و دفاع مقدس یافت میشود . ه) خیرین
در هیئت امناء مناسب است افراد مورد اعتماد و دارای مقبولیت که در امور خیر پیشگام بوده و از نظر مالی در راه خدا انفاقگر هستند حضور داشته باشند; زیرا از جهت مالی و پشتیبانی مخارج مسجد و گردآوری کمکهای مردم میتوانند مؤثر باشند . 2 . مسئولین بخشهای مسجد
از آنجا که امروزه بخشهایی در ارتباط با مساجد فعالیت میکنند; مانند: قرض الحسنه، کمک به نیازمندان، نوارخانه، کتابخانه، بسیج، کانونهای فرهنگی و … ، لازم است کسانی تصدی این امور را بعهده گیرند که از ویژگیهای ذیل برخوردار باشند: الف) هیچ گونه چشم داشت مادی نداشته باشند; ب) نسبتبه مسئولیتی که میپذیرند علاقه کافی داشته باشند; ج) در مقابل مصوبات هیئت امناء سرکشی نکنند; د) از اخلاق نیکو با مردم و مراجعین برخوردار باشند; ه) اهل مسجد و به صلاحیت اخلاقی دینی معروف باشند . 3 . خادم
از عناصر بسیار تاثیرگذار بر رونق مساجد، خادمین هستند . با کمال تاسف در موارد بسیاری خادمین افرادی بد اخلاق، سربار، پیرمردهای بیحوصله، و … ، و گاهی معتاد میباشند که چهره مسجد را نامطبوع جلوه میدهند . برای تغییر و اصلاح این وضعیت میتوان از روشهای ذیل استفاده کرد: 1 . تبیین ارزش خدمت در مسجد
تشریح جایگاه خادم مسجد برای مردم، نیروهای فرهنگی را به این امر خطیر، حساس و ارزشمند ترغیب کرده و میتواند این مشکل را کاهش دهد . اگر برای مردم بیان شود که حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام وظیفه نظافت مسجد الحرام را عهده دار گشتند، جایگاه خدمتبه مسجد احیاء میگردد . قرآن مجید میفرماید: «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی لطائفین والعاکفین والرکع السجود» ; (6) «و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: خانه مرا برای طواف کنندهگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجود کنندگان پاکیزه کنید .» اینجا دو پیامبر بزرگ الهی مسئولیت نظافتخانه خدا را عهدهدار میشوند که نشان دهنده عظمت مسجدالحرام و ارزش دمتبه خانه خداست . 2 . خادم افتخاری
در برخی از اماکن، نیروهای علاقهمند و فرهنگی وجود دارند که میتوان با تقسیم کار، به نوبت هر هفته وظیفه خدمتبه مسجد را به عهده یک نفر از آنان گذارد و در صورت استقبال، اگر 27 نفر داوطلب یافتشود، در هر 6 ماه یک هفته خدمتبه مسجد به عهده یک نفر قرار میگیرد و اگر 13 نفر داوطلب باشد، برای هر سه ماه یک هفته نوبت هر کدام میشود . بدین وسیله میتوان نیروهای فرهنگی – ارزشی را در کار مقدس خدمتبه مسجد فعال ساخت . 3 . نظافت در پنجشنبهها
یکی از تجارب خوبی که در اطراف یزد مردم داشتهاند و میتوان گفت، براساس معارف دینی بوده است، نظافت مسجد توسط بانوان به صورت گروهی در روزهای پنجشنبه بوده است . این امر علاوه بر مشارکتبانوان در امر خیر، مشکل خدمتبه مسجد را برای نیروهای فرهنگی به شدت کاهش داده، فردی داوطلب به راحتی میتواند به عنوان خادم مسجد انجام وظیفه نماید . از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: «من کنس المسجد یوم الخمیس لیله الجمعه فاخرج منه من التراب ما یذر فی العین غفر الله له; (7) کسی که روز پنجشنبه; شب جمعه مسجد را نظافت کند و به اندازه غباری که در چشم میرود از مسجد بیرون برد، خداوند او را مورد آمرزش قرار میدهد .» 4 . انتخاب نیروی فرهنگی
اگر نیرویی متدین و دلسوز و فرهنگی در نزدیکی مسجد وجود داشت و علاقهمند به انجام وظیفه در مسجد بود، میتوان او را در این زمینه به کار گرفت . 5 . خادم
و در نهایت اگر روشهای قبلی امکانپذیر نبود، حداقل باید فردی را برای خدمت استخدام کرد که مردم را از مسجد بیزار نسازد . انشاء ا … در مورد ساخت مسجد و فعالیتهای فرهنگی – اجتماعی مساجد در آینده مطالبی بیان خواهیم کرد . پینوشت: 1) حج/40 . 2) توبه/18 . 3) توبه/17 . 4) بحار الانوار، ج81، ح97 . 5) مستدرک الوسائل، ج3، ص363 . 6) بقره/125 . 7) وسائل الشیعه، ج3، ص511 .
محمد حسن نبوی