شیخ ابوجعفر طوسی موسس حوزه علمیه نجف
(متولد 385-متوفی 460 ه.ق) گفتار استاد: «شیخ ابو جعفر طوسی،معروف به«شیخ الطائفه»از ستارگان بسیار درخشان جهاناسلام است.در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و کلام و رجال تالیفات فراواندارد.اهل خراسان است. در سال 385 متولد شده و در سال 408 یعنی در23سالگی به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سیدمرتضی علم الهدی،ریاست علمی و فتوائی شیعه به او منتقل گردید. مدت پنجسال پیش شیخ مفید درس خوانده است.سالیان دراز از خدمتشاگردمبرز شیخ مفید،سید مرتضی بهرهمند شده است.استادش سید مرتضی در سال436 درگذشت و او 24 سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود.دوازده سالبعد از سید در بغداد ماند،ولی بعد به علتیک سلسله آشوبها که خانه وکاشانهاش به تاراج رفت،به نجف مهاجرت کرد و حوزه علمیه را در آنجا تاسیسکرد و در سال 460 در همانجا درگذشت.قبرش در نجف معروف است. شیخطوسی کتابی در فقه دارد به نام«النهایه»که در قدیم الایام کتاب درسی طلاببوده است. کتاب دیگری دارد به نام«المبسوط»که فقه را وارد مرحله جدیدیکرده است و در عصر خودش مشروحترین کتاب فقهی بوده است.کتاب دیگریدارد به نام«الخلاف»که در آنجا هم آراء فقهاء اهل سنت را بیان کرده،و هم رایشیعه را.شیخ طوسی کتابهای دیگری نیز در فقه دارد،قدماء تا حدود یک قرنپیش،اگر در فقه«شیخ»را به طور مطلق میگفتند،[منظور آنان] شیخ طوسی بودو اگر«شیخان»میگفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است. شیخ طوسی یکی از چند چهره معروفی است که در سراسر فقه نامشان بردهمیشود.خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علماء و فقهاء بودهاند.پسرششیخ ابو علی ملقب به«مفید ثانی»،فقیه جلیل القدری است و بنا بر نقل مستدرک(ج3،ص 498)او کتابی دارد به نام«امالی»و کتاب«النهایه»پدرش را نیز شرحکرده است. مطابق نقل کتاب«لؤلؤه البحرین»دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بودهاند. شیخ ابو علی فرزندی دارد به نام«شیخ ابو الحسن»،بعد از پدرش مرجعیت وریاستحوزه علمیه به او منتقل گردید و بنا بر نقل«ابن عماد حنبلی»در کتابشذرات الذهب فی اخبار من ذهب(ج 4،ص126 و127)در زمان این فردبزرگ،زاهد و عالم،بوده است عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیاءروا بود،من بر این مرد صلوات میفرستادم.او(پسر شیخ)در سال 540 درگذشتهاست.» (2) ولادت: فقیه بزرگوار،محدث کبیر،مفسر نامی،دانشمند پرآوازه،شیخ الطائفه،ابو جعفرمحمد بن حسن بن علی طوسی،در رمضان سال 385 ه.ق در شهر«طوس»خراساندیده به جهان گشود. پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود،در سال 408 ه.قهنگامی که23 ساله بود،به بغداد عزیمت نمود. در آن هنگام ریاست مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان(عج)با شیخبزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه،محمد بن محمد عکبری بغدادی،معروف به شیخمفید بود.پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار کرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایانزندگی او از محضرش بهرهها برد. در همین زمان از محضر مشایخ دیگر،مانند:حسین بن عبید الله غضایری(م 411)،ابن جنید اسکافی(م 381)و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلتاهوازی نیز کسب فیض نمود. وی به علت هوش سرشار و ذکاوت فوق العادهاش مورد توجه استاد بزرگوارششیخ مفید قرار گرفت.بدین جهت اکثر اوقات را با شیخ به سر میبرد تا اینکه دررمضان سال413 ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت.پس از رحلت اینمجتهد سترگ شیعه،ریاست مذهب شیعه به داناترین و والا مقامترین شاگردش یعنیسید مرتضی علم الهدی(برادر سید رضی،گرد آورنده نهج البلاغه)رسید.بدین خاطرشیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری که از زبان او جاری میگردید،مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهرهمند گشت. سید مرتضی نیز که در او لیاقت و استعداد کامل را دیده بود،او را مورد عنایات وتوجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی(12دینار در ماه)برای او تعیین نمود.بدین ترتیب شیخ طوسی23 سال نیز در ملازمت آنعالم بزرگوار به سر برد تا اینکه سید در ربیع الاول سال436 ه.ق،در سن 81 سالگیدرگذشت. بعد از رحلت آیه الله سید مرتضی علم الهدی،رهبری و پرچمداری شیعه بهشیخ طوسی رسید.در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد،پناهگاه و مقصد ومقصود مسلمانان بود. جهت درک محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسرسرزمین اسلامی،قصد بغداد را مینمودند تا افتخار مجالست و شاگردی او را دریابند واز چشمه خروشان علم الهدی که بر زبان او جاری میشد،استفاده برند. بدینگونه شماره شاگردان وی از فقهاء و مجتهدین و علماء شیعه،به بیش ازسیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر اواستفاده میکردند. کتابهای مرجع: شیخ طوسی مؤلف دو کتاب از کتب اساسی و مرجع چهارگانه شیعه است.اینکتابها به نامهای:«تهذیب الاحکام»و«الاستبصار»میباشند و هر دو در زمینه روایات و احادیثی است که جنبه فقهی و حکمی دارند.قابل توجه است که کتب اربعه به وسیلهسه نفر نوشته شده است که نام هر سه نفر آنان«محمد»میباشد.فی المثل:«محمد بنیعقوب کلینی»،«الکافی»را نوشته و در آن بیش از 16000 حدیث را جمع آوری کردهاست.و شیخ صدوق،«محمد بن بابویه»کتاب«من لا یحضره الفقیه»را در احکام فقهتالیف کرده است و شیخ طوسی،«محمد بن حسن»نیز دو کتاب دیگر از اصول اربعه،یعنی«التهذیب»و«الاستبصار»را نوشته است.به این ترتیب به این سه نفر،«محمدوناوائل»گویند. سه نفر دیگر از بزرگترین علمای شیعه در اعصار اخیر کتابهای مهم دیگرینگاشتهاند که«محمدون اواخر»نامیده میشوند که عبارتند از:«علامه محمد باقرمجلسی»،مؤلف دائره المعارف عظیم«بحار الانوار»در 110 جلد،و«محمد بن محسنفیض کاشانی»مؤلف کتاب گرانقدر«الوافی»و«محمد بن حر عاملی»،مؤلف کتابگرانبهای«وسائل الشیعه»در 20 جلد.پس این هفت کتاب ارزشمند را در مجموع کتبسبعه شیعه مینامند. کرسی تدریس در بغداد: آوازه علم و دانش و ورع و زهد و تقوای شیخ طوسی،همچنانکه از مرزهایعراق گذشته و به اقصی نقاط دنیا رسیده بود،از دیواره هزار کنگره هزار قصر با عظمتخلیفهعباسی نیز گذشت، به طوری که«القائم بامر الله»خلیفه عباسی،با همکاری آل بویهکرسی تدریس کلام را در مرکز خلافتبرای او برقرار نمود.در آن روزگار بر اینکرسی،عظمت و رتبه والایی قائل بودند،به طوری که آن را به بزرگترین دانشمند کشورواگذار مینمودند و این نشانه آن است که در آن زمان بالاتر و والاتر از شیخ طوسی درتمام بغداد و سرزمینهای اسلامی فرد دیگری موجود نبود که شایستگی تدریس راداشته باشد. در آن روزگار خاندان ایرانی«آل بویه»در واقع امر بر بغداد حکومت میکردند و خلفای عباسی بیشتر از یک مقام تشریفاتی،عنوانی نداشتند.به طوریکه آل بویه هرگاهاراده میکردند، میتوانستند آنان را کنار زده،فرزند یا یکی از نزدیکان خلیفه را بهحکومت ظاهری منصوب نمایند.این نوع نمایشات برای ساکت کردن مردم عراق بودکه بسیاری از آنها از اهل نتبودند و خلیفه را«امیر المؤمنین»و خلیفه الله و ظل اللهفی الارض میدانستند! آل بویه که خاندان شیعه بودند،در ترویجشیعه و رهانیدن آنان از ظلم و ستمدیگران،نقش بسیار مهمی را ایفا کردند،و نخستین بار شعائر و شعارهای شیعه را مطرحساختند. در سال447 ه.ق،ترکان سلجوقی با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حملهنموده و با اشغال آن،حکومت آل بویه را منقرض نمودند.در این هنگام عدهای ازاوباش و اراذل به رهبری عمید الملک وزیر متعصب طغرل بیک،به محلههایشیعه نشین حمله کرده،به قتل و غارت آنان پرداختند و بدین ترتیب یک قرن آزادیشیعیان در عراق به سر رسید.قرنی که با ظهور شیخ صدوق و سید مرتضی و سیدرضی و شیخ مفید،و برههای از حیات علمی شیخ طوسی(ره) همراه بود.در این یکقرن حکومت آل بویه،بسیاری از کتب معروف شیعه نگاشته شد و شیعیان توانستندمراسم مذهبی خود را از قبیل عزاداری عاشورا و دیگر مراسم و شعائر را آزادانه انجامدهند. اما با سقوط آل بویه و روی کار آمدن خاندان سلجوقی،وضع به یک بارهدگرگون گردید و دوباره آزار و اذیتشیعیان و قتل عام آنان آغاز گردید و شیعیانمجبور شدند برای حفظ جان و ناموس خود تقیه نمایند.با حمله افراد متعصب و اراذلو اوباش به صفهای عزاداری سید الشهداء(ع)،مراسم عزاداری شیعیان نیز به ظاهرمتوقف گردید و بسیاری از عزاداران کشته شدند. در یکی از این حملات که تحت نظارت وزیر عبد الملک انجام گرفت،بسیاریاز شیعیان کشته شده و بسیاری از خانهها و مغازهها و مراکز علمی و کتابخانههای شیعی به آتش کشیده شده و غارت گردید.شیخ طوسی نیز از این غارت در امان نماند،زیراهمانطور که نوشته آمد،وی دارای بزرگترین کرسی تدریس در بغداد بود.عدهای ازعلماء اهل سنت که این موضوع را خوش نداشتند و به شیخ حسادت میکردند،بارهاکوشیده بودند که با تهمت و افتراء شیخ را از این منصب کنار نمایند. اما این حسادتها،بالاخره کار خود را کرد و اراذل و اوباش به خانه شیخ حملهبرده و آن را به آتش کشیده و بسیاری از اموالش را به غارت بردند.کرسی تدریس شیخنیز به آتش کشیده شد و کتابخانه بزرگ و معروف او نیز که محزن گنجینهها و ذخائرعلمی بود،طعمه حریق گشت و بسیاری از کتب نفیس و بیمانند او نیز در آتش جهل وتعصب نابود گردید.علاوه بر آن کتابخانهای که به دستور شاهپور بن اردشیر وزیربهاء الدوله دیلمی ساخته شده بود و یکی از بزرگترین و عظیمترین و معروفترین ومعتبرترین کتابخانههای آن روزگار بود،و هزاران جلد کتاب خطی و نفیس که از رویکتابهای مختلف از سراسر جهان آن روز استنساخ شده بود و در آن نگهداری میشد،وقرآنهای تذهیب کاری شده و قرآنهایی که به وسیله بزرگترین خطاطان عرب نوشتهشده بود و به نفاست این کتابخانه میافزود،تماما توسط عدهای از جاهلان متعصب وگمراه به آتش کشیده شد و تعداد زیادی از کتب منحصر به فرد،از جمله تعداد زیادی ازکتابها و تالیفات خود شیخ از بین رفت.» (3) بعد از این حادثه،اراذل و او باش به خانه شیخ حمله کردند تا وی را به قتلبرسانند،ولی چون او را نیافتند،وسایل منزل و کتابهای او را به بازار آورده،پرچمها وعلمهایی که شیعیان در عاشورا از آن استفاده مینمودند،بر آنها افزوده و همگی را بهآتش کشانده و نابود ساختند. در تاریخ ادبیات دکتر صفا،به نقل از«کامل التواریخ»ابن اثیر،حوادث499 آمدهاست: «در محرم سال 445،بین شیعه و سنی بغداد اختلافاتی که از اواخر سال 444بروز کرده بود، شدت گرفت و دستههایی از ترکان نیز در تعصبات شرکت جسته،درنتیجه بسیاری از خانههای محله کرخ بغداد که مسکن شیعیان بود و خانههای محلاتدیگر طعمه آتش و با خاک یکسان شد.در سال449 خانه ابو جعفر طوسی،فقیه امامیدر کرخ به باد غارت متعصبان رفت.» (4) بعد از این حادثه اسفبار که ضایعات جبران ناپذیری به جهان علم وارد ساخت،شیخ از بغداد خارج شده و به صورت متواری به نجف اشرف رسید. «نجف اشرف»در آن هنگام ده کوچکی بود که عده معدودی از شیعیان مشتاق،در جوار بارگاه مولای متقیان امیر المؤمنین علی(ع)زندگی میکردند. بعد از فروکش کردن خشم و طغیان جاهلان،شیخ در نجف اشرف حوزهعلمیهای تاسیس نموده که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان گردید. (5) گفتار نجاشی: نجاشی(متوفی 450 ه.ق)،معاصر او در شان شیخ مینویسد: «ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی،بزرگی از اصحاب ما،ثقه،عین ازشاگردان استاد ما ابو عبد الله(مفید)میباشد،او تالیفاتی دارد.یکی از آنها«تهذیبالاحکام»و آن کتاب بس بزرگی است،و دیگری الاستبصار-النهایه-المفصح(درامامت)-ما لا یسع المکلف الاخلال به کتاب العده(در اصول فقه)-کتاب الرجال منروی عن النبی(ص)و عن الائمه(ع)-کتاب فهرست کتب الشیعه و اسامی المصنفینالمبوسط(در فقه)-مقدمهای در مدخل علم کلام-الایحاز(در ارث)-مساله فی العملبخبر الواحد-کتاب ما یعلل و ما لا یعلل-کتاب الجمل و العقود-تلخیص الشافی(درامامت)-مساله فی الاحوال-کتاب التبیان فی تفسیر القرآن-شرح المقدمه-ریاضهالعقول-تمهید الاصول،و شرح جمل العلم و العمل…» (6) گفتار حاج آقا بزرگ تهرانی: شیخ آقا بزرگ تهرانی،در مقدمه تفسیر«التبیان»تالیف شیخ طوسی،از 48 کتابوی نام برده است.این کتابها را میتوان در موضوعات زیر دسته بندی نمود: 1-تفسیر قرآن،3 کتاب 2-فقه و احکام 11 کتاب 3-اصول فقه 2 کتاب 4-اخبار و احادیث3 کتاب 5-رجال و درایه3 کتاب 6-کلام و عقائد16 کتاب 7-ادعیه و مناجات 5 کتاب 8-مقتل و تاریخ 2 کتاب 9-پاسخ مسائل3 کتاب (7) برخی از عناوین کتابها به این قرار میباشد: النهایه-الخلاف-المبسوط-عده الاصول-تفسیر التبیان-تلخیص الشافیالغیبه-الفهرست-رجال-مصباح المتهجد و… 1-النهایه: این کتاب که یکی از نخستین آثار شیخ است.وی فتاوای خود را درمسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را که درباره آن روایتیا حدیثینیافته است متعرض نگردیده است. این کتاب تا عصر محقق همانند شرائع محققمطرح بود. 2-المبسوط: بر خلاف نهایه،اگر چه کتابی است فقهی،ولی در آن شیخ اجتهادنموده است و مسائل را با دید کلامی و اصولی بررسی کرده و فتوا داده است.این کتابفتاوای اجتهادی شیخ میباشد.از کتابهای دیگر شیخ این کتابها را میتوان نام برد: 3-الخلاف: در این کتاب مباحث اخلاقی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگوکرده است. «مفصح»(در امامت)،«لا یسع المکلف الاخلال به»(در اصول)،«عده الاصول»(در علم اصول)، «الرجال»که نام رجالی است که از اصحاب پیامبر اکرم(ص)و یارانائمه معصومین(ع)روایت کردهاند.«فهرست»که فهرست کتب شیعه و نام مؤلفان آنهامیباشد.«مقدمه»در علم کلام، «ایجاز»در فرائض رساله،«مساله در عمل به خبرواحد»رساله«ما یعلل و ما لا یعلل»،کتاب«ریاض العقول»که شرح مقدمه و در علم کلاماست.«تمهید الاصول»که شرح«جمل العلم و العمل»سید مرتضی علم الهدی است. کتاب«جمل العلم و العمل»،«کتابهای عقود و تلخیص الشافی»در امامت.کتاب«التبیان»در تفسیر قرآن.تفسیر التبیان در 20 مجلد قرار دارد.این کتاب در سالیان اخیربه صورت 10 مجلد به چاپ رسیده است.این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعهاست.زیرا قبل از آن کتابهای تفسیری شیعه همگی روائی(یعنی مجموعه روایات واحادیث پیرامون آیات)بودند. این ابتکار شیخ،بعدها پیگیری شد و بدین ترتیب یک سری از ارزشمندترینتفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد.از جمله«تفسیر مجمع البیان»طبرسی در 10 جلد،تفسیر گازر، تفسیر المنهج،تفسیر خلاصه المنهج،تفسیر ابو الفتح رازی و اخیرا تفسیرالمیزان و تفسیر نمونه و دهها تفسیر دیگر که ما در کتاب«طبقات مفسران شیعه»درمجلدات پنجگانه شرح و تفصیل آنها را دادهایم. دیگر کتابهای شیخ عبارتند از: رساله در تحریم فقاع(آب جو) مسائل دمشقیه(که دوازده مساله است.) مسائل حلبیه مسائل حائریه مسائل الیاسیه(که صد مساله است.) مسائل جیلانیه(که 24 مساله است) مسائل در فرق میان نبی و امام رساله نقض بر ابن شاذان رساله مختصر(در ادعیه و مناسک حج) رساله مسائل ابن براج کتاب مختصر مصباح المجتهد(در ادعیه که همانند مفاتیح الجنان ثقه المحدثین شیخ عباس قمی رایجبین مردم بوده است.) کتاب انس التوحید(در ادعیه) کتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد کتاب مختصر المصباح کتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی کتاب مقتل الحسین(در حادثه دلخراش کربلا) کتاب اختیار الرجال کشی کتاب مجالس(در اخبار و احادیث) کتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد کتابی در اصول و عقاید و کلام مسائل رازیه در وعید مسائل فارسیه(در آیات قرآن) و کتاب الغیبه که در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیه الله الاعظم نوشته شدهاست و یکی از محکمترین و استدلالیترین کتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروزمیباشد.در این کتاب به تمامی سؤالات و اشکالات مخالفین در مورد غیبت،تولد وطول عمر حضرت مهدی(عج)پاسخ داده شده است.این کتاب در سالهای اخیر به فارسی ترجمه شده است،ولی اینک نایاب میباشد. مقام و موقعیتشیخ طوسی: شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است،نخستین شخصیت علمی در شیعه استکه علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید.شیخطوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است.اینکار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشربهای عقیدتی و فکریگوناگونی عرضه بدارند.بدین ترتیب پس از شیخ،تفاسیری با مشربهای فلسفی وعرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت. یکی دیگر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی،استفاده از احادیث اهل سنت واستنتاج از مسائل کلامی آنان میباشد.این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت درکتب شیعه و انتقال آراء شیعه به دیگران بود.تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیرابو الفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورداختلاف و یا انکار شیعیان میباشد،در متن خود آوردند که اخیرا عالم وارسته ومجاهد،علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجرویها را یافتهو آنها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند میباشد. (8) مجتهدی که مرجعیت مجتهدان را داشت: از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آراء خود قرار داد،به طوریکه هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آراءفقهی شیخ،نظریات خود را ابراز نمایند.البته این مسائل باعث رکود تکامل فقهی دربرههای از زمان گردید،ولی بعدها با درخششی که برخی از فقهاء از نسل آن بزرگ فقیهنمودند،این سد شکسته گردید و آراء و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگیمسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آراء جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابشنمود.و این یک حادثه تاریخی درک موقعیتشیخ طوسی را برای ما تسهیل مینماید. در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سالها بعد از وی با وجود انبوهدانشمندان شیعه،هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحتالشعاع خود قرار دهد.در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول،تا ظهور خواجهنصیر الدین طوسی(متوفی 672)و علامه بیمانند حسن بن یوسف مطهر حلی(متوفی726)،هیچ کس یارای برابری با عقاید کلامی وی را نداشت.در تفسیر قرآن تاپیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی(متوفی 548)هیچ کتاب تفسیری همتای«التبیان»او وجود نداشته است. مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید،از دریایبیکران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشههایی چیده است. در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او،ناقل فتاوای وی بودهاند و به احترامفقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمیداشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی(متوفی 598)برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی ازحالت رکود موجود و وضع کنواختبیرون آورد. گفتار بحر العلوم: علامه سید مهدی بحر العلوم که خود از پیشوایان مکتب جعفری و از باتقواترینعلمای جهان اسلام میباشد،در مورد شیخ طوسی میگوید: «محمد بن حسن طوسی،سرآمد طائفه امامیه و پرچمدار شریعت اسلام وپیشوای فرقه شیعه بعد از ائمه معصومین(سلام الله علیهم)است.او در آنچه متعلق بهدین و مذهب است، مورد اعتماد ماست.او محقق اصول و فروع و تهذیب کنندهمعقول و منقول است.شیخ الطائفه ما و رئیس شیعه علی الاطلاق است.» (9) فرزندان شیخ: از شیخ الطائفه یک پسر به نام شیخ حسن به یادگار مانده است که معروف به«شیخ ابو علی طوسی»است و او را در علم و عقل،همتای پدر عالیقدرش دانستهاند. مکتب فقهی و مرجعیت و حوزه درس او با شایستگی لازم به او رسید.او در سال 455،یعنی پنجسال قبل از رحلت پدر به دریافت اجازه اجتهاد نائل آمد. مؤلف قاموس الرجال مینویسد:«او فقیه،ثقه و بزرگوار است.تمام تصانیفپدر را بر خودش قرائت نموده است.ابن شهر آشوب گفته است:«از تالیفات او،«المرشد الی سبیل التعبد»میباشد.»شیخ شوشتری میافزاید:«او نیز همانند پدر«امالی»دارد.» (10) وفات شیخ: شیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد و شصتبه رحمت ایزدی پیوست.در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد.اکنونخانه او مسجد شده است.بدین ترتیب جهان اسلام یکی از بزرگترین و نامورترینفقیهان خود را از دست داد. شخصیتی که در تاریخ کمتر به نظیر او در جامعیتبرخوردهایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند. (11) عاش سعیدا و مات سعیدا رحمه الله پینوشتها: 1- نگارش و تهیه این مقاله،توسط آقای جهانشاه دارستانی دانشجوی دانشگاه علم و صنعت گروه 88صورت گرفته است. 2- آشنایی با علوم اسلامی،ص 295. 3- زیربنای تمدن و علوم اسلامی،تالیف نگارنده،صفحات 150 تا 170. 4- تاریخ ادبیات ایران،نوشته دکتر ذبیح الله صفا،ج 2،ص197. 5- قصص العلماء،تالیف میرزا محمد تنکابنی،ص416 به بعد- تتمه المنتهی،تالیف شیخ عباس قمی،حوادث قرن چهارم و پنجم،ص 450. 6- رجال نجاشی،ص403،چاپ جامعه مدرسین قم. 7- مقدمه التبیان،تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی. 8- یادنامه هزاره شیخ طوسی،تالیف علی دوانی،مقدمه. 9- روضات الجنات،ج6،ص 220. 10- قاموس الرجال،ج3،ص 358،کد معرفی 2024. 11- مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی(به نام تحفه قدسی).
عبدالرحیم عقیقی بخشایشی