محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی

(متوفی حدود 320 ه.ق) گفتار استاد: «یکی دیگر از فقهای بنام و معروف آن زمان که معاصر با علی بن بابویه قمی،بلکه اندکی بر او تقدم زمانی دارد،عیاشی سمرقندی،صاحب تفسیر معروف‏است.او مردی جامع بوده است، گرچه شهرتش به تفسیر است.ابن ندیم در«الفهرست‏»می‏گوید:«کتب او در خراسان رواج فراوان دارد.در عین حال تاکنون ما ندیده‏ایم که در فقه آراء او نقل شده باشد.کتب فقهی او از بین رفته‏است.» عیاشی ابتدا سنی بوده و بعد شیعه شد.ثروت فراوانی از پدر به او ارث رسید و اوتمام آنها را صرف جمع‏آوری و نسخه‏برداری کتب و تعلیم و تعلم و تربیت‏شاگردان کرد.برخی جعفر بن قولویه را که استاد شیخ مفید بوده است(در فقه)همدوره علی بن بابویه و قهرا از فقهاء دوره غیبت صغری شمرده‏اند و گفته‏اند:که‏جعفر بن قولویه شاگرد سعد بن عبد الله اشعری معروف بوده است. (1) ولی با توجه‏به اینکه او استاد شیخ مفید بوده است و در سال‏367 و یا 368 ه.ق درگذشته‏است،نمی‏توان او را معاصر علی بن بابویه و از علمای عصر غیبت‏شمرد. آنکه ازعلمای غیبت صغری است پدرش محمد بن قولویه است.» (2) عیاشی کیست؟ محمد بن مسعود بن محمد بن عیاشی سمرقندی کوفی،کنیه‏اش‏«ابو النضر»،معروف به‏«عیاشی‏»،فقیه بزرگوار و عالم وارسته‏ای است که در رشته‏های فقه،ادب،حدیث و تفسیر تبحر فراوان داشته است.او از اعیان علماء و از اکابر فقهای شیعه درعهد مرحوم ثقه الاسلام کلینی،و استاد کلینی بوده است. گفتار مرحوم مدرس: صاحب ریحانه الادب می‏نویسد: «کشی،صاحب رجال معروف نیز از تلامذه و شاگردان او بوده و از او روایت‏می‏کند.او در علم و فضل و فهم و ادب،تبحر و تنوع علمی،یکتای زمان خود بوده‏است.او در علم طب،نجوم،قیافه و فقه بیش از 200 جلد کتاب دارد که در الفهرست‏ابن ندیم بیش از 150 جلد از آنها را یاد کرده است.و مهم‏ترین آنها تفسیر اوست که براساس اخبار و احادیث اهل بیت اطهار(ع)مشی نموده است و بیشتر شبیه تفسیر فرات‏و تفسیر علی بن ابراهیم می‏باشد.» (3) قرین سعادت: عیاشی در آغاز با توجه به محیط نشو و نمای خود که حدود سمرقند و بخارابوده است و اکثر ساکنان آن دیار از فقه اهل سنت پیروی می‏کردند،پیرو مکتب فقهی‏اهل سنت‏بود،ولی در اثر مطالعه و ممارست در کتابهای شیعه،توفیق قرین او گردید ومکتب پر فیض فقه جعفری را پذیرفت و تمامی ترکه پدر را که بالغ بر سیصد هزار دینارآن روز بود،در راه علم و نشر حدیث، انفاق و خرج نمود.گویند خانه‏اش همانندمسجد پر از جمعیت قاری،محدث،عالم،دانشجو و مفسر می‏گردید.در آن خانه یکی‏به تالیف،دیگری به مقابله،و جمعی به دست نویسی و جمعی به تعلیقه وحاشیه پردازی اشتغال می‏ورزیدند و او را دو گونه مجلس بود،یکی برای عوام و توده‏مردم،و دیگری برای خواص و دانشجویان علوم و معارف اسلامی. (4) گفتار مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی: علامه بزرگوار مرحوم آیه الله حاج آقا بزرگ تهرانی درباره او می‏فرماید: «صاحب تفسیر عیاشی بالغ بر 200 جلد کتاب در زمینه‏های مختلف علوم‏اسلامی نگاشته است.او از مشایخ و اساتید روایتی کشی صاحب رجال معروف و ازهم دوره‏های ثقه الاسلام کلینی می‏باشد و فرزندش جعفر از کتابهای او روایت می‏کندکه یکی از آنها همین تفسیر موجود است که نیمه اول آن تا سوره کهف در خزانه‏کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد،و در کتابخانه خیابانی در تبریز و در کتابخانه‏شیخ الاسلام در زنجان و در کتابخانه سید حسن صدر الدین در کاظمین موجود است‏که از نسخه اخیره،مرحوم شیخ محمد همدانی و دیگران استنساخ کرده‏اند و جای‏تاسف است که اسانید آن حذف شده است.» و در پایان می‏افزاید: علامه مجلسی(ره)در آغاز بحار الانوار گفته است:«دو نسخه قدیمی از تفسیرعیاشی را مشاهده کرده است که اساتید آن به علت اختصار حذف گردیده است.» (5) گفتار آیه الله سید حسن صدر: صاحب کتاب‏«تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام‏»در اثر ارزنده خویش دو بار از اوذکری به میان آورده است.یک بار او را در عداد اهل سیره و تاریخ،و بار دیگر در جمع‏مفسرین و آشنایان با علوم قرآن آورده است. بار نخست در مورد ایشان می‏گوید: «عیاشی محمد بن مسعود،بزرگی از بزرگان اصحاب ما است که در کثرت‏تصنیف و تالیف شهرت بسزایی دارد و از کتابهایی که در زمینه سیره و تاریخ دارد،کتاب‏«مکه و الحرام‏»، کتاب‏«المعاریض‏»(در شعر)،کتاب الشعر،الانبیاء و الاولیاء،سیره ابی‏بکر،سیره عمر،سیره عثمان،سیره معاویه و…می‏باشد.او در طبقه و ردیف‏ثقه الاسلام کلینی از علماء قرن سوم نام برده شده است.» (6) بار دیگر او را در ردیف مفسرین عالیقدر قرآن ذکر کرده است و در آن بخش نیزمی‏نویسد:«او از اعیان و بزرگان این طایفه است.تالیف و تصنیف فراوانی دارد.اوتفسیری در دو مجلد بزرگ نگاشته است که متاسفانه اکنون تنها جزء اول آن در اختیارما است.این عالم بزرگ قریب 200 جلد کتاب دارد که همگی خوب و زیبا بوده‏اند.اودر طبقه شیخ کلینی،از علمای قرن سوم می‏باشد.» (7) استاد علامه طباطبایی در پیشگفتاری که در سال 1380 ه.ق بر تفسیر عیاشی‏نگاشته‏اند،او را با جلالت قدر و علو منزلت می‏ستایند و گفتار بزرگان را در حق اوبازگو می‏نمایند و احتمال وجود جزء دوم تفسیر را در برخی از کتابخانه‏های مناطق‏جنوبی ایران ذکر می‏نمایند.» (8) ارادت به اهل بیت(ع): در مورد عشق و علاقه او نسبت‏به خاندان رسالت،کافی است‏به مطلبی که‏مرحوم آیه الله العظمی بروجردی(اعلی الله مقامه الشریف)در کتاب پر ارج‏«جامع‏احادیث الشیعه‏»در مورد رجوع به اهل بیت(ع)از تفسیر عیاشی نقل کرده است،بسنده‏نماییم. او از تفسیر عیاشی از عبد الله بن جندب،از امام رضا(ع)نقل می‏کند که این‏مردم،شیطان آنان را مغرور ساخت و امور دین را بر آنان ملتبس نمود و هدایت را ازپیش خود خواستند و مطالب ناروایی از پیش خود گفتند و از این زاویه بود که گرفتارهلاکت گردیدند.در صورتی که وظیفه آنان توقف در جایگاه تحیر بود و چیزی را که‏نمی‏دانستند وظیفه آنان رجوع به اهل و عالم آن مساله بود.چون قرآن مجید دستورمی‏دهد:اگر آنان به خدا و رسول و اولو الامر،و به کسانی که از قرآن استنباط می‏کنند وعالم و آشنا به حلال و حرام هستند رجوع می‏کردند، هرگز به ضلالت نمی‏افتادند،چون آنان هستند که حجت‏خدا بر مردم می‏باشند.» (9) گفتار صاحب سفینه: مرحوم شیخ عباس قمی(ره)در مورد او گوید:«او یکی از بزرگان اصحاب مااست که در نوجوانی بصیرت یافت و به فقه امامیه رو آورد و از اصحاب و شاگردان‏علی بن الحسن فتال و جمعی دیگر از مشایخ کوفه،بغداد،قم می‏باشد.او در راه علم وحدیث آنچه از پدر ارث برده بود را انفاق نمود…» (10) گفتار مؤلف جامع الرواه: محمد بن علی اردبیلی غروی،مؤلف کتاب‏«جامع الرواه‏»در مورد او همان‏مطالب گذشته را بازگو می‏کند و جلالت قدر و وسعت معلومات او را در نقل حدیث وروایت می‏ستاید و تالیفات او را بالغ بر 200 جلد می‏شمارد.» (11) تالیفات او: ابن ندیم در فن 5 از مقاله پنجم،به تفصیل به تالیفات او متعرض شده است و برحسب ترتیب خود مؤلف کتابهای او را می‏آورد و با شمارشی که به عمل آمد،تعدادمضبوط آنها 208 جلد است که از آن تعداد27 جلد مفقود شده است و در دسترس‏نیست.» (12) از مهم‏ترین تالیفات او،تفسیر شریف عیاشی می‏باشد که نیمه نخستین آن دردسترس می‏باشد و نیمه دوم آن در اختیار نیست،هر چند برخی احتمال داده‏اند که درجنوب کشور بوده باشد. اسامی برخی دیگر از تالیفات او را ابن ندیم به این صورت آورده است:الصلوه،الطهاره،مختصر الصلوه،مختصر الحیض،الجنائز،مختصر الجنائز،المناسک،العالم‏و المتعلم،الدعوات،الزکاه، الاشربه،حد الشار الاضاحی…. فرزندان او: از او پسر فاضل و با کمالی به یادگار مانده است‏به نام‏«جعفر»که صاحب فضل ودانش و اطلاع بوده است و هم اوست که از کتابهای پدرش روایت می‏نماید.صاحب‏کتاب‏«جامع الرواه‏»در حق او گوید: «او فرد فاضلی است که تمام کتابهای پدر را روایت کرده است و ابو مفضل‏شیبانی از او روایت می‏کند و حدیثی در باب مقدار زکات را او و هم ابن قولویه از اونقل کرده‏اند.» (13) وفات او: تاریخ دقیق درگذشت این عالم بزرگ و فقیه وارسته،با همه بررسی که صورت‏گرفت،باز تا کنون برای نگارنده درست مشخص نگردید،فقط‏«زرکلی‏»صاحب‏الاعلام آن را 320 ه.ق یادداشت کرده است،ولی معلوم نیست از چه ماخذی گرفته‏است.احتمال می‏رود با توجه به هم دوره بودن با ثقه الاسلام کلینی،وفات او نیز درهمان حدود سالهای وفات مرحوم کلینی رخ داده باشد.در صورتی که اطلاعاتی در این‏باره کسب گردید،درج خواهد شد. عاش سعیدا و مات سعیدا رحمه الله پی‏نوشتها: 1- الکنی و الالقاب شیخ عباس قمی 2- آشنایی با علوم اسلامی،ص 294. 3- ریحانه الادب،ج 4،ص 220. 4- ریحانه الادب،ج 4،ص 221. 5- الذریعه الی تصانیف شیعه،ج 4،ص 295. 6- تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام،ص 260 7- مدرک سابق،ص 332. 8- مقدمه علامه طباطبائی(ره)بر تفسیر عیاشی،ص‏3. 9- جامع احادیث‏شیعه،ج 1،ص‏173 10- سفینه البحار،ج 2،ص 2001،چاپ محمودی 11- جامع الرواه،ج 2،ص 192،چاپ مصطفوی. 12- فهرست ابن ندیم،ص‏246 13- جامع الرواه،ج 1،ص 161- طبقات مفسران شیعه،ج 1،ص 582،چاپ دفتر نشر نوید اسلام.علاوه بر منابع فوق می‏توان به:پیشگفتار تفسیر مطبوع عیاشی- معجم رجال الحدیث، ج‏17،ص‏240- 224،کد معرفی 11768- الاعلام زرکلی،ج‏7،ص 95- منهج المقال،ص‏319- طبقات مفسران‏شیعه،ج 1،585- 582 مراجعه نمود.

عبدالرحیم عقیقی بخشایشی