مرگ از منظر اسلام

کسانی که به معارف اسلامی تا اندازه‏ای آشنایی دارند می‏دانند که در خلال بیانات کتاب و سنت، سخن روح و جسم یا نفس و بدن بسیار به میان می‏آید و یا اینکه تصور جسم و بدن که به کمک حس درک می‏شود تا اندازه‏ای آسان است و تصور روح و نفس،خالی از ابهام و پیچیدگی نیست. اهل بحث از متکلمین و فلاسفه شیعه و سنی در حقیقت‏«روح‏»،نظریات مختلفی دارند ولی تا اندازه‏ای مسلم است که روح و بدن در نظر اسلام دو واقعیت مخالف همدیگر می‏باشند.بدن به واسطه مرگ،خواص حیات را از دست می‏دهد و تدریجا متلاشی می‏شود ولی روح نه اینگونه است‏بلکه حیات بالاصاله از آن روح است و تا روح به بدن متعلق است،بدن نیز از وی کسب حیات می‏کند و هنگامی که روح از بدن مفارقت نمود و علقه خود را برید (مرگ) بدن از کار می‏افتد و«روح‏»همچنان به حیات خود ادامه می‏دهد.آنچه با تدبر در آیات قرآن کریم و بیانات ائمه اهل بیت علیهم السلام به دست می‏آید این است که روح انسانی پدیده‏ای است غیر عادی که با پدیده بدن،یک نوع همبستگی و یگانگی دارد.خدای متعال در کتاب خود می‏فرماید: لقد خلقنا الانسان من سلاله من طین ثم جعلناه نطفه فی قرار مکین ثم خلقنا النطفه علقه و خلقنا العلقه مضغه فخلقنا المضغه عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشاناه خلقا آخر(1) یعنی:«تحقیقا ما انسان را از خلاصه‏ای که از گل گرفته شده بود آفریدیم،سپس او را نطفه‏ای قرار دادیم در جایگاه آرامی،سپس نطفه را خونی بسته کردیم پس خون بسته را گوشتی جویده شده کردیم،سپس گوشت جویده شده را استخوانهایی کردیم،پس استخوانها را گوشت پوشانیدیم پس از آن او را آفریده دیگری بی سابقه قرار دادیم‏». از سیاق آیات روشن است که صدر آیات،آفرینش تدریجی مادی را وصف می‏کند و در ذیل که به پیدایش روح یا شعور و اراده اشاره می‏کند آفرینش دیگری را بیان می‏کند که با نوع آفرینش قبلی مغایر است. و در جای دیگر در پاسخ استبعاد منکرین معاد به این مضمون که انسان پس از مرگ و متلاشی شدن بدن و گم شدن او در میان اجزای زمین چگونه آفرینش تازه‏ای پیدا کرده انسان نخستین می‏شود،می‏فرماید:«بگو فرشته مرگ،شما را از ابدانتان می‏گیرد پس از آن به سوی خدای خودتان بر می‏گردید،یعنی آنچه پس از مرگ‏متلاشی گشته و در میان اجزای زمین گم می‏شود، بدنهای شماست ولی خودتان (ارواح) به دست فرشته مرگ از بدنهایتان گرفته شده‏اید و پیش ما محفوظید» (2) . گذشته از اینگونه آیات،قرآن کریم با بیانی جامع،مطلق روح را غیر مادی معرفی می‏کند،چنانکه می‏فرماید:«از تو حقیقت روح را می‏پرسند بگو روح از سنخ امر خدای من است‏» (3) . و در جای دیگر در معرفی امر خود می‏گوید:«امر خدا وقتی که چیزی را خواست این است و بس که بفرماید بشو،آن چیز بی توقف می‏شود و ملکوت هر شی‏ء همین است‏» (4) . و مقتضای این آیات آن است که فرمان خدا در آفرینش اشیاء،تدریجی نیست و در تحت تسخیر زمان و مکان نمی‏باشد،پس روح که حقیقتی جز فرمان خداوند ندارد مادی نیست.و در وجود خود خاصیت مادیت را که تدریج و زمان و مکان است ندارد. بحث در حقیقت‏«روح‏»از نظر دیگرانکنجکاوی عقلی نیز نظریه قرآن کریم را درباره روح،تایید می‏کند.هر یک از ما افراد انسان از خود حقیقتی را درک می‏نماید که از آن به‏«من‏»تعبیر می‏کند و این درک،پیوسته در انسان موجود است،حتی گاهی سر و دست و پا و سایر اعضا حتی همه بدن خود را فراموش می‏کند ولی تا خود هست،خود«من‏»از درک او بیرون نمی‏رود این (مشهود) چنانکه مشهود است قابل انقسام و تجزی‏نیست و با اینکه بدن انسان پیوسته در تغییر و تبدیل است و امکنه مختلف برای خود اتخاذ می‏کند و زمانهای گوناگون بر وی می‏گذرد،حقیقت نامبرده‏«من‏»ثابت است و در واقعیت‏خود تغییر و تبدیل نمی‏پذیرد و روشن است که اگر مادی بود خواص مادیت را که انقسام و تغییر زمان و مکان می‏باشد می‏پذیرفت. آری بدن همه این خواص را می‏پذیرد و بواسطه ارتباط و تعلق روحی این خواص به روح نیز نسبت داده می‏شود ولی با کمترین توجهی برای انسان آفتابی می‏شود که این دم و آن دم و از اینجا و آنجا و این شکل و آن شکل و این سوی و آن سوی،همه از خواص بدن می‏باشد و روح از این خواص منزه است و هر یک از این پیرایه‏ها از راه بدن به وی می‏رسد. نظیر این بیان در خاصه درک و شعور«علم‏»که از خواص‏«روح‏»است جاری می‏باشد و بدیهی است که اگر علم خاصه مادی بود به تبع ماده انقسام و تجزی و زمان و مکان را می‏پذیرفت. البته این بحث عقلی دامنه دراز و پرسشها و پاسخهای بسیاری به دنبال خود دارد که از گنجایش این کتاب بیرون است و این مقدار از آن بحث در اینجا به عنوان اشاره گذاشته شد و برای استقصای بحث‏باید به کتب فلسفی اسلامی مراجعه نمود. مرگ از نظر اسلامدر عین اینکه نظر سطحی،مرگ انسان را نابودی وی فرض می‏کند و زندگی انسان را تنها همین زندگی چند روزه که در میان زایش‏و در گذشت،محدود می‏باشد،می‏پندارد،اسلام مرگ را انتقال انسان از یک مرحله زندگی به مرحله دیگری تفسیر می‏نماید.به نظر اسلام،انسان زندگانی جاویدانی دارد که پایانی برای آن نیست و مرگ که جدایی روح از بدن می‏باشد،وی را وارد مرحله دیگری از حیات می‏کند که کامروایی و ناکامی در آن بر پایه نیکوکاری و بد کاری در مرحله زندگی پیش از مرگ استوار می‏باشد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‏فرماید:«گمان مبرید که با مردن نابود می‏شوید بلکه از خانه‏ای به خانه دیگری منتقل می‏شوید» (5) . پی‏نوشتها:1-سوره مؤمنون،آیه 12-14.2-سوره سجده،آیه 11.3-سوره اسری،آیه 85.4-سوره یس،آیه 83.5-بحار،ج 3،ص 161 از اعتقادات صدوق.شیعه در اسلام صفحه 158تالیف: علامه سید محمد حسین طباطبایی