وحی و نبوت در دو اصل

اصل اول در اصل پیش، طرق شناخت پیامبر واقعی از مدعیان دروغین آن بیان گردید. اینک باید راه ارتباط پیامبر با عالم غیب را که «وحی‏» است‏بررسی کنیم. «وحی‏»، که مهمترین راه ارتباط پیامبران با عالم غیب است، مولود غریزه یا عقل بشری نیست، بلکه آگاهی ویژه‏ای است که خدا آن را در اختیار پیامبران قرار داده است، تا پیامهای الهی را به بشر برسانند. قرآن وحی را چنین وصف می‏کند:‹‹نزل به الروح الامین ×علی قلبک›› (شعراء/93-94): این قرآن را روح الامین(فرشته وحی) بر قلب تو فرود آورده است. این آیه ناظر به این است که آگاهی پیامبر از پیامهای الهی، نتیجه به‏کارگیری اموری همچون حواس ظاهری و نظایر آن نیست، بلکه فرشته وحی آن را بر قلب پیامبر فرود می‏آورد. (1) بنابراین نمی‏توان حقیقت پیچیده وحی را با مقیاسهای عادی تبیین کرد. در حقیقت، نزول وحی یکی از مظاهر غیب است که باید به آن ایمان آورد، هرچند حقیقت آن برای ما روشن نباشد. چنانکه می‏فرماید:‹‹الذین یؤمنون بالغیب›› (بقره/2). اصل دوم کسانی که می‏خواهند هر چیز را با مقیاسهای مادی و ابزار حسی بسنجند و حقایق غیبی را در قوالب حسی محصور کنند، وحی الهی را به صورتهای گوناگون توجیه کرده‏اند، که همه آنها از نظر ما باطل است. ذیلا به نقل و نقد این گونه توجیهات می‏پردازیم. الف – گروهی از نویسندگان، پیامبران را از نوابغ بشر دانسته و وحی را محصول تفکر و اعمال حواس باطنی آنان پنداشته‏اند. به پندار این گروه،حقیقت روح الامین، روح و نفس پاک این دسته از نوابغ، و کتاب آسمانی نیز همان افکار بلند و والای آنهاست. این گونه تفسیر از وحی، نشانه خودباختگی در مقابل دانش تجربی جدید است که تنها به روشهای حسی اعتماد دارد. مشکل مهم این نظریه آن است که با سخنان پیامبران الهی منافات دارد، زیرا آنان پیوسته اعلان می‏کردند که آنچه برای بشر آورده‏اند جز وحی الهی چیزی یست‏بنابر این اساس، لازمه تفسیر فوق این است که پیامبران افرادی دروغگو باشند، و این با مقام والا و راستی و درستی آنان که تاریخ از آن خبر داده است، سازگار نیست. به دیگر سخن: مصلحان دوگونه‏اند: مصلحانی که برنامه خود را به خدا نسبت داده‏اند، و مصلحانی که برنامه خود را زاییده افکار خویش معرفی می‏کنند، و چه بسا هر دو گروه نیز دلسوز و خیرخواه باشند. بنابر این نمی‏توان این دو صنف مصلح را یکی دانست. ب – گروهی دیگر، به همان انگیزه که در نظریه پیشین بیان شد، وحی را نتیجه تجلی حالات روحی پیامبر می‏دانند. به ادعای اینان، پیامبر به علت ایمان استواری که به خدا دارد، در سایه عبادت بسیار خویش، به مرتبه‏ای می‏رسد که یک رشته حقایق عالی را در درون خود می‏یابد، و تصور می‏کند که از جهان غیب بر او القا شده است، در حالیکه دریافتهای مزبور مبدء و سرچشمه‏ای جز نفس او ندارد. صاحبان این نظریه اظهار می‏دارند که ما در راستگویی پیامبران شک نداریم و معتقدیم که آنان حقیقتا یک رشته حقایق برین را مشاهده می‏کنند، ولی سخن در منشا این حقایق عالی است،پیامبران تصور می‏کنند این حقایق از عالم بیرون و جهان غیب به آنان القا شده است، در حالیکه سرچشمه آن همان نفس آنان است. (2) این نظریه، سخن جدیدی نیست، بلکه ارائه یکی از نظریات دوران جاهلیت درباره وحی، منتها با پوششی جدید است. حاصل این نظریه آن است که وحی نتیجه تخیل پیامبران و فرو رفتن آنان در خویشتن است،و آنان از کثرت تفکر درباره خدا و عبادت و اندیشه اصلاح بشر، ناگهان حقایقی را در برابر خود مجسم می‏بینند و گمان می‏کنند که از عالم غیب بر آنان القا می‏شود، و این به نحوی همان تصور عرب جاهلی درباره وحی است که می‏گفتند: ‹‹اضغاث احلام›› (انبیاء/5): یعنی وحی افکار آشفته‏ای است که پیامبر می‏بیند. قرآن در آیات دیگر این نظریه را بشدت رد کرده و می‏گوید: اینکه پیامبر مدعی دیدن فرشته وحی است راستگوست، نه قلب او خطا کرده و نه چشمش، چنانکه می‏فرماید: ‹‹ما کذب الفؤاد ما رای››. نیز می‏فرماید: ‹‹ما زاغ البصر و ما طغی›› (نجم 11و17): دل آنچه را که چشم دید، تکذیب نکرد و هرگز دیدگان او لغزش نیافت و خطا نرفت. یعنی واقعا فرشته وحی را دید، هم با دید ظاهر و هم با دید باطن. پی‏نوشت‏ها: 1. البته راه وحی الهی به پیامبران منحصر در نزول فرشته وحی نیست، بلکه راههای دیگری نیز دارد که در آیه 51 سوره شوری بیان شده است، وتوضیح آن در اصل سی وهشتم گذشت. 2. سید محمد رشید رضا، وحی محمدی، ص‏66. منشور عقاید امامیه صفحه 107 استاد جعفر سبحانی