تعریف علم فقه

علم فقه از وسیعترین و گسترده‏ترین علوم اسلامی است. تاریخش از همه علوم دیگر اسلامی قدیمی‏تر است. در همه زمانها در سطح بسیار گسترده‏ای تحصیل و تدریس می‏شده است. فقهاء زیادی در اسلام پدید آمده‏اند که غیر قابل احصائند. برخی از این فقهاء از نوابغ دنیا به شمار می‏روند. کتب فوق العاده زیادی در فقه نوشته شده است. بعضی از این کتب فوق العاده ارزنده است. مسائل فراوانی که شامل همه شؤون زندگی بشر می‏شود در فقه طرح شده است. مسائلی که در جهان امروز تحت عنوان حقوق طرح می‏شود با انواع مختلفش: حقوق اساسی، حقوق مدنی، حقوق خانوادگی، حقوق جزائی، حقوق اداری، حقوق سیاسی و … در ابواب مختلف فقه با نامهای دیگر پراکنده است. به علاوه در فقه مسائلی هست که در حقوق امروز مطرح نیست، مانند مسائل عبادات. چنانکه می‏دانیم آنچه از فقه در حقوق امروز مطرح است به صورت رشته‏های مختلف در آمده و در دانشکده‏های مختلف تحصیل و تدریس می‏شود. این است که فقه بالقوه مشتمل بر رشته‏های گوناگون است.کلمه فقه در قرآن و حدیثکلمه «فقه‏» و «تفقه‏» در قرآن کریم و در احادیث، زیاد به کاربرده شده است. مفهوم این کلمه در همه جا همراه با تعمق و فهم عمیق است. در قرآن کریم آمده است:فلو لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون. (1) .چرا از هر گروهی یک دسته کوچ نمی‏کنند تا در امر دین بصیرت کامل پیدا کنند و پس از بازگشتن، مردم خود را اعلام خطر نمایند، باشد که از ناشایستها حذر نمایند.در حدیث است که رسول اکرم فرمود:من حفظ علی امتی اربعین حدیثا بعثه الله فقیها عالما. (2)هر کس چهل حدیث بر امت من حفظ کند خداوند او را فقیه و عالم محشور کند.درست نمی‏دانیم که علما و فضلاء صحابه به عنوان «فقهاء» خوانده می‏شده‏اند یا نه. ولی مسلم است که از زمان تابعین (شاگردان صحابه – کسانی که پیغمبر را درک نکرده ولی صحابه را درک کرده‏اند) این عنوان بر عده‏ای اطلاق می‏شده است.هفت نفر از تابعین به نام «فقهاء سبعه‏» خوانده می‏شده‏اند. سال 94 هجری که سال فوت حضرت علی بن الحسین علیهما السلام است و در آن سال سعید بن مسیب و عروه بن زبیر از فقهاء سبعه و سعید بن جبیر و برخی دیگر از فقهاء مدینه در گذشتند به نام «سنه الفقهاء» نامیده شد. از آن پس دوره به دوره به علماء عارف به اسلام – خصوصا احکام اسلام – «فقهاء» اطلاق می‏شد.ائمه اطهار مکرر این کلمه را به کار برده‏اند، بعضی از اصحاب خود را امر به تفقه کرده‏اند و یا آنها را فقیه خوانده‏اند. شاگردان مبرز ائمه اطهار در همان عصرها به عنوان «فقهاء شیعه‏» شناخته می‏شده‏اند.کلمه فقه در اصطلاح علماءدر اصطلاح قرآن و سنت، «فقه‏» علم وسیع و عمیق به معارف و دستورهای اسلامی است و اختصاص به قسمت‏خاص ندارد. ولی تدریجا در اصطلاح علماء این کلمه اختصاص یافت به «فقه الاحکام‏».توضیح اینکه علماء اسلام، تعالیم اسلامی را منقسم کردند به سه قسمت:الف. معارف و اعتقادات، یعنی اموری که هدف از آنها شناخت و ایمان و اعتقاد است که به قلب و دل و فکر مربوط است مانند مسائل مربوط به مبدا و معاد و نبوت و وحی و ملائکه و امامت.ب. اخلاقیات و امور تربیتی، یعنی اموری که هدف از آنها این است که انسان از نظر خصلتهای روحی چگونه باشد و چگونه نباشد، مانند تقوا، عدالت، جود و سخا، شجاعت، صبر و رضا، استقامت و غیره.ج. احکام و مسائل عملی، یعنی اموری که هدف از آنها این است که انسان در خارج، عمل خاصی انجام دهد، و یا عملی که انجام می‏دهد چگونه باشد و چگونه نباشد، و به عبارت دیگر «قوانین و مقررات موضوعه‏».فقهاء اسلام، کلمه فقه را در مورد قسم اخیر اصطلاح کردند، شاید از آن نظر که از صدر اسلام آنچه بیشتر مورد توجه و پرسش مردم بود مسائل عملی بود. از اینرو کسانی که تخصصشان در این رشته مسائل بود به عنوان «فقهاء» شناخته شدند.حکم تکلیفی و حکم وضعیلازم است بعضی اصطلاحات خاص فقهاء را ذکر کنیم. از آن جمله این است که فقهاء احکام را، یعنی مقررات موضوعه الهی را به دو قسم تقسیم می‏کنند: حکم تکلیفی، حکم وضعی.حکم تکلیفی یعنی وجوب، حرمت، استحباب، کراهت، اباحه.این پنج‏حکم به عنوان احکام خمسه تکلیفیه خوانده می‏شوند.می‏گویند از نظر اسلام هیچ کاری از کارها خالی از این پنج‏حکم نیست، یا واجب است‏یعنی باید انجام یابد و نباید ترک شود مانند نمازهای یومیه، و یا حرام است‏یعنی نباید انجام یابد و باید ترک شود مانند دروغ، ظلم، شرب خمر و امثال اینها، و یا مستحب است، یعنی خوب است انجام یابد ولی اگر انجام نیافت مجازات ندارد، مانند نمازهای نافله یومیه، و یا مکروه است، یعنی خوب است انجام نیابد ولی اگر انجام یافت مجازات ندارد، مانند سخن دنیا گفتن در مسجد که جای عبادت است، و یا مباح است، یعنی فعل و ترکش علی السویه است مانند اغلب کارها. احکام تکلیفی همه از قبیل بکن و نکن یعنی از قبیل امر و نهی و یا رخصت است.اما احکام وضعی از این قبیل نیست، مانند زوجیت، مالکیت، شرطیت، سببیت و امثال اینها.تعبدی و توصلیمطلب دیگر اینکه واجبات بر دو قسم است: تعبدی و توصلی.واجب تعبدی یعنی آن که در انجامش قصد قربت‏شرط است، یعنی اگر انسان به قصد تقرب به خداوند، بدون هیچ غرض دنیوی و مادی انجام دهد صحیح است و اگر نه، صحیح نیست، مانند نماز و روزه.اما واجب توصلی یعنی آن که فرضا به قصد تقرب به خداوند هم انجام نیابد تکلیف ساقط می‏شود، مثل اطاعت پدر و یا مادر، یا انجام تعهدات اجتماعی از قبیل اینکه انسان متعهد می‏شود که فلان کار را در مقابل فلان اجرت انجام دهد، که باید انجام دهد، بلکه مطلق وفای به وعده و عهد این طور است.عینی و کفائیواجبات به گونه‏ای دیگر نیز تقسیم می‏شوند: عینی و کفائی. واجب عینی یعنی آنکه بر هر کس بخصوص و جدا جدا واجب است، مانند مانند نماز و روزه، ولی واجب کفائی عبارت است از آنکه بر عموم مسلمین واجب است که یک کار معین را انجام دهند و با انجام یک یا چند فرد، از دیگران ساقط می‏گردد، مانند ضروریات اجتماعی از قبیل پزشکی، سربازی، قضاوت، افتاء، زراعت، تجارت و غیره. و از این قبیل است امر تجهیز اموات که بر عموم واجب است و با تصدی بعضی، از دیگران ساقط می‏شود.تعیینی و تخییریواجبات به گونه‏ای دیگر هم تقسیم می‏شوند: تعیینی و تخییری. واجب تعیینی آن است که یک کار متعین و مشخص باید انجام شود، مانند نمازهای یومیه، روزه، حج، خمس، زکات، امر به معروف، و جهاد و غیره.ولی واجبات تخییری عبارت است از اینکه مکلف باید یکی از چند کار را انجام دهد، مانند برخی از کفارات. مثلا اگر کسی به عمد روزه ماه مبارک رمضان را نگرفته است باید یا یک بنده آزاد کند و یا شصت نفر محتاج را اطعام کند و یا شصت روز روزه بگیرد.نفسی و مقدمیتقسیم دیگر این است که واجب بر دو قسم است: نفسی و مقدمی. واجب نفسی آن است که فی نفسه مورد توجه شارع است، مطلوب بودنش به خاطر خودش است نه به خاطر یک واجب دیگر.مثلا نجات دادن یک انسان مشرف به هلاکت واجب است ولی این واجب مقدمه واجب دیگری نیست. اما کوششهای مقدماتی برای نجات او از قبیل اینکه فرض شود انسانی در چاهی افتاده است و باید طناب و سایر وسائل فراهم شود تا از چاه بیرون آورده شود، تهیه وسائل واجب است اما به عنوان مقدمه یک واجب دیگر.یا مثلا اعمال حج واجب است به وجوب نفسی، ولی تهیه گذرنامه و بلیط و سایر وسائل مقدماتی واجب است به وجوب مقدمی. نماز واجب است به وجوب نفسی، اما وضو و یا غسل در وقت نماز برای نماز واجب است به وجوب مقدمی.پی‏نوشتها1- سوره توبه، آیه 122.2- خصال، صفحه 541، ثواب الاعمال صفحه 162، با اندکی اختلاف.أشنایی با علوم اسلامی ج 3 ص 67استاد شهید مرتضی مطهری

مرتضی مطهری