ادله و حکمت جمع بین دو نماز

بر هر مسلمانی لازم است در شبانه روز پنج‏بار نماز بگزارد که اوقات شرعی آنها در قرآن و نت‏بیان شده است: از ظهر تا غروب وقت نماز ظهر و عصر است; از مغرب تا نیمه شب وقت نماز مغرب و عشاء; و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نیز وقت نماز صبح . شیعه معتقد است از ظهر تا غروب وقت مشترک دو نماز است، جز اینکه به مقدار چهار رکعت از اول وقت، مخصوص نماز ظهر و به مقدار چهار رکعت از آخر وقت، مخصوص نماز عصر می‏باشد. بنابر این، غیر از دو وقت اختصاصی مذکور، انسان می‏تواند هر دو نماز را در فاصله مزبور هر قت‏خواست انجام دهد و از وقت فضیلت آن صرف نظر کند; هر چند بهتر آن است که آن دو را از هم جدا کند و هر یک را در وقت فضیلت‏خود که بعدا بیان می‏شود انجام دهد. (1) امام باقر علیه السلام می‏فرماید: «اذا زالت الشمس دخل الوقتان الظهر و العصرو اذا غابت الشمس دخل الوقتان المغرب والعشاء الآخره‏» (2) : آنگاه که خورشید به وسط آسمان رسید وقت انجام دادن نماز ظهر و عصر فرا می‏رسد و آنگاه که خورشید غروب کرد هنگام انجام نماز مغرب و عشاء خواهد بود. امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «اذا زالت الشمس فقد دخل وقت الظهر والعصر جمیعا الاان هذه قبل هذه، ثم انت فی وقت منهما جمیعا حتی تغیب الشمس‏» (3) : هنگامی که خورشید به حد زوال رسید وقت نماز ظهر وعصر فرا می‏رسد; جز آنکه نماز ظهر قبل از نماز عصر انجام می‏گیرد. آنگاه تو آزادی که آن دو را در هر وقتی خواستی بخوانی تا زمانی که خورشید غروب کند. امام باقر علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حکایت می‏کند که آن حضرت نماز ظهر و عصر را بدون هیچ عذر و علتی با هم به جای آورد. (4) اصولا جواز جمع میان دو نماز در برخی از موارد، مورد اتفاق همه فقهای اسلام قرار دارد. در عرفه و مزدلفه همه فقها جمع میان نماز ظهر وعصر یا مغرب و عشاء را جایز می‏دانند، همچنانکه گروه زیادی از فقهای اهل سنت جمع بین دو نماز را در سفر مجاز می‏شمرند. تمایز شیعه از دیگران آن است که گام فراتر نهاده و با استناد به ادله فوق (در عین قبول افضلیت انجام نمازها در وقت فضیلت‏خویش) جمع میان دو نماز را مطلقا جایز می‏داند. حکمت این امر نیز، همان‏گونه که در احادیث‏بیان شده است، تسهیل امر بر مسلمانان است، و خود پیامبر گرامی در موارد زیادی بدون عذر (مانند سفر، بیماری و غیره) بین دو نماز جمع می‏کرده تا کار را برای امت آسان سازد، که هرکس بخواهد بین نمازها جمع کند و هرکس بخواهد آنها را جدا از یکدیگر انجام دهد. مسلم در صحیح خود نقل می‏کند که «صلی رسول الله الظهر و العصر جمیعا والمغرب‏و العشاء جمیعا فی غیر خوف‏ولا سفر» (5) : رسول خدا نماز ظهر و عصر و نیز نماز مغرب و عشاء را با هم به جای آوردند، بدون اینکه خوفی از دشمن داشته و یا در سفر باشند. در برخی از روایات به حکمت این عمل اشاره شده است، چنانکه در یک روایت می‏خوانیم «جمع النبی‏صلی الله علیه و آله و سلم بین الظهر و العصر وبین المغرب والعشاء فقیل له فی ذلک فقال صنعت هذا لئلا تحرج امتی‏» (6) : پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشاء را با هم به جای آورد. علت این امر از ایشان سؤال شد، فرمود: چنین کردم تا امتم به رنج و سختی نیفتند. روایاتی که درباره اقدام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به جمع بین دو نماز، در صحاح ومسانید وارد شده، متجاوز از بیست و یک روایت است که بخشی از آنها مربوط به سفر، و بخش دیگر در غیر سفر و مرض و وقت‏بارانی است. در برخی از آنها به حکمت جمع میان نمازها، که همان آسان شدن امر بر مسلمانان می‏باشد، اشاره شده است و فقهای شیعه از همین تسهیل استفاده کرده جمع بین دو نماز را مطلقاجایز شمرده‏اند. کیفیت جمع نیز به همان نحوی است که همه مسلمانان در عرفه و مزدلفه یا در سفر جمع می‏کنند. گاهی تصور می‏شود مقصود از جمع این است که نماز اول را در آخرین وقت(فضیلت) آن (مثلا هنگام رسیدن سایه شاخص به اندازه خود)، و نماز دوم را در اولین وقت عصر بخواند. با این کار، فرد نمازگزار در حقیقت هر دو نماز را در وقت‏خود خوانده است، گرچه یکی در پایان وقت و دیگری در آغاز آن انجام گرفته است. این پندار با ظاهر روایات مخالف است. زیرا همان‏طور که گفته شد، کیفیت جمع میان دو نماز همان است که همه مسلمانان در عرفه و مزدلفه انجام می‏دهند، بدین‏گونه که در عرفه هر دو نماز را در وقت ظهر، و در مزدلفه هر دو را در وقت عشاء می‏خوانند. بنابراین، جمعی که در لسان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده است‏باید ناظر به چنین جمعی باشد، نه جمعی که یکی از نمازها در آخر وقت و دیگری در اول وقت صورت پذیرد. گذشته از این، در برخی از روایات حکمت جمع بین دو نماز، توسعه و تسهیل بر امت معرفی شده است، و در برخی دیگر رفع حرج ; واین امر، در صورتی تحقق می‏پذیرد که دست نمازگزار در جمع صلاتین باز باشد، یعنی بتواند نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشاء را(در دایره وقت واسع آنها) در هر زمان که خواست‏بخواند تا رفع حرج گردد. علاوه، بر اساس این نوع تفسیر از جمع، باید گفت که پیامبر چیز جدیدی نیاورده، زیرا یک چنین جمعی، قبل از عمل پیامبر نیز جایز بود و هر مسلمانی می‏توانست ظهر را در آخر وقت وعصر را نیز در نخستین وقت آن به جا آورد. فقهای شیعه درباره جمع میان دو نماز و ادله آن، رساله‏های گسترده‏ای دارند که علاقمندان می‏توانند به آن رجوع نمایند. پی‏نوشتها: 1. وقت فضیلت ظهر از اول زوال شمس تا وقتی است که سایه شاخص به اندازه خود شاخص باشد. وقت فضیلت عصر نیز وقتی است که سایه شاخص دو برابر مقدار خود شاخص باشد. 2. وسائل الشیعه: ج 3 ابواب مواقیت، باب 4، روایت 1 3. و 4. وسائل الشیعه: ج 3 ابواب مواقیت، باب 4، روایت 4 و 6 5. صحیح مسلم: 2 / 151، باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر. 6. شرح زرقانی بر موطا مالک، ج 1، باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر و السفر، ص 294. منشور عقاید امامیه صفحه 273 استاد جعفر سبحانی