حکومت و سیاست در سیره امام محمد باقر
دوران امامت امام محمد باقر (ع ) مصادف با ادامه ی فشارهای خلفای بنی امیه و حکام آن ها با شیعیان در عراق بود, و توصیه ی امام به شیعیانش که : <من بلی من شیعتنا ببلاء فصبر کتب الله له اجر الف شهید>.<کسی از شیعه ی ما به مصیبت گرفتار شود و پایداری نماید, خداوند پاداش هزار شهید را برای او می نویسد>. حاکی از فشارهایی است که بر شیعیان وارد می شد, و امام می کوشید بدین وسیله آنان را به مقاومت و خویشتن داری هرچه بیشتر فرا بخواند, و این سخت گیری ها به دلیل ادعای ولایت و امامت امامان بود.موضع گیری ظاهراً ملائم امام باقر (ع ) علیه دستگاه خلافت اموی که هرگونه مخالفتی را بشدت سرکوب می کردند, برای بقای هسته ی مقاومت بود, چه آن که تقریباً همه ی شیعیان و حتی همه ی اموی ها, به خوبی می دانستند که رهبران شیعه مدعی خلافت و حکومت هستند, و خلافت را حق خود و حق آباء خود می دانستند که قریش به زور آن را غصب کرده اند, و این از نقطه ی اتکاء امامان معلوم بود که روی ولایت و امامت به همان معنای زعامت و تصدی امری تکیه می کردند, و خود را شایسته آن مقام می دانستند. <بنی اسلام علی خمس الصلاه و الزکاه و الحج و الجهاد و الولایه. و لم یناد بشیء کما نودی بالولایه فاخذ الناس باربع و];ک ک 5 ترکوا الولایه>. <اسلام روی پنج رکن استوار است : نماز, زکوه, حج , جهاد و ولایت , و مردم خوانده نشده است به چیزی آن چنان که به ولایت خوانده شده است , و مردم چهار رکن را قبول کردند و آن یکی را ترک نمودند>. موضع گیری های امام باقر (ع ) علیه حکام غاصب و ظالم بنی امیه , تا آن جا سخت و پایدار بود که شیعیان خود از همکاری با حکام ممانعت می کردند, و برای آن که فکر حکومت و مخالفت با بنی امیه را از سر بیرون کند امام باقر (ع ) را با فرزندش امام صادق (ع ) به شام فرا خواندند و مورد اهانت و تحقیر قرار دادند. از این رو تقیه یکی از اصولی ترین سپرهایی بود که شیعه در پناه آن , خود را در دوران های سیاه استبداد اموی و عباسی نگه داشتند. و امام باقر (ع ) فرمود: <ان التقیه من دینی و دین آبایی و لادین لمن لا تقیه له >.<تقیه از دین من و دین آباء من است , کسی که تقیه ندارد دین ندارد>.تقیه , یعنی حفظ سر, رازداری و امانت داری , تا کسی سری و رازی نداشته باشد, راز داری در مورد او معنا ندارد, و این راز در زندگی امامان شیعه چیست ؟ این چیست که همه ی یاران و معتقدان به امام را شایستگی یا قدرت تحمل آن نیست , فقط کسانی معدود و انگشت شمارند که چون به لیاقت و صلاحیت آن نایل آمده اند, شرف راز داری یافته اند؟ نمی شود راز امام را در مسایل ماوراء طبیعی خلاصه کرد و در غیب گویی منحصر نمود, چرا امام به یاران خود در فضیلت کتمان چنین چیزی , چندان توصیه و تأکید کند که در کتب حدیث شیعه با بی بعنوان باب الکتمان پدید آید؟ این راز باید چیزی باشد که در صورت برملا شدنش , جمع شیعه و خود امام را خطر بزرگ تهدید کند, و آن چیز غیر از امور غیبی و ماوراء طبیعی است .آیا این راز مربوط به معارف شیعی است ؟ یعنی تفسیری که شیعه از اسلام می کند,و نظر خاصی که در فقه و احکام شرع ارائه می دهد؟ در این که این معارف در دوران اختناق اموی و عباسی , باید با تدبیر و کاردانی اظهار شود, با همه کس مطرح نگردد, و نااهلان را به آن راهی نباشد, حرفی نیست . ولی با این همه این را نمی توان راز امام دانست , زیرا این معارف با همه اختصاصی بودن , درصدها حوزه ی حدیث و فقه در چندین شهر بزرگ کشور];ّّ5 مسلمان آن روز, مطرح بود و به بیان دیگر این معارف اختصاصی بود ولی راز امام نبود, اختصاصی بدین معنا که رواج و رونق آن محدود به جمع شیعه است و غیر شیعه فقط در شرایط خاص می تواند بدان دست یابد. چرا نگوییم که راز, مسایل و مطالبی در پیرامون اسرار تشکیلاتی امام است . یک جمع که با هدف انقلابی و با ایدئولوژی راهنما, در میدان مبارزه ی سیاسی و فکری گام می نهد, دارای اسرار است یعنی تاکتیک های پیش بینی شده , زمان و مکان اقدام های بزرگ , نام و نشان و تکلیف مهره های مؤثر, منابع مؤثر مالی , خبرها و گزارش ها از پاره ی حوادث و وقایع مهم و… و مطالبی از این قبیل , رازهای ناگشودنی تشکیلات است که جز برای کارگزاران اصلی و شخص رهبر, برای کسی دیگر دانستنی نیست و این همان رازداران و یا امانتداران راز است . بازگو کردن آن به دوستان و شیعیان در حکم راهگشایی به سوی آن است , و این خطای بزرگ و خسارت بخش است , خطای که عاقبت به انهدام یک جمع منتهی می شود. کسی که سر امام را بر ملاکند در عمل , کار یک دشمن را کرده است , پس به آسانی می توان معنا و وجه این سخن امام را دانست که آن که با ما به پیکار بر می خیزد, برماگران بارتر نیست از آن که راز ما را افشاء می سازد. در ارتباط بسیار پنهانی امام با شیعه , گاه لازم است که اسرار تشکیلاتی غیر مستقیم , بوسیله ی واسطه ها میان امام و شیعیان مبادله گردد, و این یک تدبیر کاملاً معقول است .هنگامی که چشم ها و گوش های بیگانه با حرصی هر چه بیشتر, در انتظار کشف ارتباطات شیعیان با امامند, در موسم حج , در زیارت مدینه , در رفت و آمد کاروان ها از شهرهای دور دست و… هرگونه رابطه ی میان امام و افراد, اگر به وسیله ی جاسوسان خلیفه کشف شود, می تواند سر نخ دنباله داری به سوی اعماق تشکیلات شیعه باشد, در این مواقع امام (ع ) خود نیز افراد را به ملائمت و گاه به عنف از خود دور می ساخته است . به سفیان ثوری می گوید: <تو مورد تعقیب دستگاهی و در پیرامون ما جاسوسان خلیفه هستند, ترا طرد نمی کنم ولی از نزد ما برو>. و برای کسی از شیعیانش که در راه به او برخورد کرد, و از روی تقیه روی از او برگردانده , از خدا طلب رحمت می کند, و کسی را که در موقعیت مشابه , با احترام به آن حضرت سلام داده , مورد نکوهش قرار می دهد. در چنین مواردی لازم است میان امام (ع ) و این کسان , کسی واسطه باشد و به این واسطه اصطلاحاً <باب > گفته می شود <باب > قاعدتاً باید از زبده ترین و نزدیک ترین یاران امام باشد. و نیز از پربارترین آن ها از خبر و اطلاع ,];ّّ5 همانند <زنبور عسل > که اگر حشرات موذی بدانند که در اندرون او چیست , قطعه قطعه اش می کنند و او را می ربایند, و تصادفی نیست که این باب ها غالباً مورد تعقیب و انتقام سرسختانه ی حکومت قرار گرفته اند. یحیی ابن ام طویل <باب > امام سجاد(ع ) در حالی که هنوز زنده بود, پای او را قطع کردند و سپس وی را به شهادت رساندند, محمد ابن سنان که <باب > امام صادق (ع ) و از خواص او است , به ظاهر از نزد امام (ع ) طرد می شود, و این تبری جستن و اظهار بیزاری , هیچ موجبی جز یک تاکتیک تشکیلاتی ندارد. جابر ابن یزید جعفی <باب > امام باقر (ع ) با بر ملاء ساختن یک جنون تصنعی از کشته شدن که دستور آن از طرف خلیفه چند روز قبل صادر شده بود, نجات می یابد .کسانی که حافظ و مباشرجمع آوری و تقسیم اموالی که در اختیار امام است , هستند بی گمان از اسرار زیادی باید آگاه باشند, که کمترین و کوچکترین آن ها اطلاع از نام پرداخت کنندگاه و نام گیرندگان آن اموال است و این برای دشمنان تشکیلات امام (ع ) طعمه ی کوچکی نبود, سرنوشت عبرت انگیز معلی ابن خنیس وکیل امام صادق (ع ) در مدینه و اظهارات تقیه آمیز امام (ع ) درباره ی مفضل ابن عمر وکیل آن حضرت در کوفه نمونه ی روشن برای این مدعا است .سه عنوان <باب , وکیل و صاحب > که مصداق هر یک را در چهره های مشخص و مبرزی از رجال شیعه می توان یافت , طرح روشن از واقعیت شیعه و روابط آن با امام (ع ) و مجموعاً تکاپوی تشکیلاتی شیعیان بدست می آید. شیعه در این طرح , مجموعه ی از عناصر هماهنگ و همگام و مصمم است که گرد محور عظیم و مرکزی الهام بخش و مقدس گرد آمده است و از او می آموزد و فرمان می گیرد, برای او خبر و گزارش می آورد, امیدش به او و چشمش به اشاره ی او است , حتّی جوشش بیتاب کننده ی احساسات خود را نیز که برای یک جمع مستضعف و مصمم بر مبارزه که بر اثر فشار ناروایی ها و بی عدالتی ها یک چیز طبیعی است به توصیه ی حکیمانه ی آن حضرت مهار می کند.و شیوه های کارهای پنهان مانند: راز داری , کم گویی , بی نشان زیستن , تعاون درون جمعی , زهد و پارسایی انقلابی , و مانند این ها را هم به تعلیم او و بعنوان کار مقدس و خدایی می آموزد و بکار می بندد. به مردی که از آن حضرت پرسیده است , چگونه صبح کرده اید ای فرزند پیامبر! چنین خطاب می کند آیا وقت ];ّّ5 آن نرسیده است که بفهمید ما چگونه ایم و چگونه صبح می کنیم ؟ داستان ما درست داستان بنی اسرائیل است در جامعه ی فرعونی که پسران شان را می کشتند و زنانشان را زنده می گرفتند, بدانید که بنی امیه پسران ما را کشتند و زنان ما را زنده می گیرند, و پس از این بیان گیرا و بر انگیزاننده , مسئله ی اصلی یعنی اولویت اهلبیت را نسبت به حکومت پیش می کشد, و می گوید عرب می پنداشت که برتر از عجم است , زیرا که محمد (ص ) عربی است و عجم بدین پندار گردن می نهادند, اگر آنان در این ادعا, صادقند, پس ما از دیگر شاخه های قریش برتریم , زیرا ما فرزندان و خاندان محمدیم و کسی با ما در این نسبت شریک نیست . مرد که گویا به هیجان آمده می گوید: به شما خاندان مهر می ورزم , و امام (ع ) که او را تا مرز پیوستگی کامل فکری و قلبی و عملی جلو آورده , آخرین سخن آگاهی بخش و هشیارگر را نیز به او می گوید: پس خود را منتظر و آماده ی بلاکن , بخدا سوگند بلا به شیعیان ما نزدیک تر است از سیل به دامنه ی کوه و بلا نخست ما را می گیرد و سپس شما را, همچنان که راحت و امنیت اول به ما می رسد و آنگاه به شما .نمونه هایی که از ارتباطات امام با این جمع در دسترس ما است , از یک سو نمایشگر صراحتی در زمینه ی آموزش های فکری است , و از سوی دیگر نشاندهنده ی پیوستگی و تشکل محاسبه شده میان آنان و امام . فضیل ابن یسار از نزدیک ترین یاران راز دار امام (ع ) در مراسم حج با آن حضرت همراه است , امام (ع ) به حاجیانی که پیرامون مکه می گردند, می نگرد و می گوید: در جاهلیت بدین گونه می گردیدند, ولی فرمان آنست که به سوی ما کوچ کنند, و پیوستگی و دوستی خود را به ما بگویند و یاری خود را به ما عرضه کنند. اما از آنجا که در عهد امام پنجم (ع ) در اثر مظالم بنی امیه , هر روز در قطری از اقطار و بلاد اسلامی , انقلاب وجنگ هایی رخ می داد, و در میان خود خاندان امور نیز اختلافاتی بروز می کرد, و این گرفتاری ها دستگاه خلافت را مشغول کرده بود, و از طرفی وقوع فاجعه ی کربلا و مظلومیت اهلبیت (ع ) مسلمانان را مجذوب و علاقمند اهلبیت می ساخت , این عوامل موجب شد که مردم سیل آسا به سوی مدینه و به محضر امام باقر (ع ) سرازیر شوند, و امکاناتی در نشر حقایق برای آن حضرت بوجود آید و دعوت های شیعی که بر اثر ستم گری های خلفاء متوقف مانده بود که جز در پوشش های ضخیم ارائه نمی شد, اکنون در بسیاری از اقطار اسلامی خصوصاً در عراق و حجاز و خراسان , ریشه دوانیده و قشر وسیعی را بخود متوجه ساخته , و حتی در دائره ی محدودتر بصورت یک ];ّّ5 پیوند فکری و حزبی درآمده است .آن روزی که امام سجاد (ع ) می فرمود:<در همه ی عراق دوستان ما به بیست نفر نمی رسند>.سپری شده بود, و اکنون هنگامی که امام باقر (ع ) به مسجد پیامبر در مدینه وارد می شود, جماعت انبوه از خراسان و دیگر مناطق شیعه نشین مانند مدینه و کوفه , و مناطقی جدیدی بویژه بخش های از کشورهای اسلامی که از مرکز حکومت بنی امیه دور است , نیز بر قلمرو طرز تفکر شیعی افزوده می گردد, و نفوذ و تبلیغات شیعی در خراسان بیش از هر جای دیگر بود, و روش سیاسی حضرت امام پنجم , ادامه ی منطقی همان روش امام زین العابدین (ع ) است .پی نوشتها:
1 اصول کافی : کلینی , محمد, ج 1 ص 183
2 حیات فکری و سیاسی امامان شیعه : جعفریان , رسول , ج 1 ص 235 چاپ اول , مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی , 1371
3 پیشوای صادق : خامنه ای , علی , ص 106 چاپ اول , انتشارات سید جمال , ناصر خسرو, به نقل از رجال کشی : ص 380 چاپ مصطفوی .
4 رجال کشی : ص 380
5 پیشین , خامنه ای , علی , ص 109به نقل از مناقب ابن شهر آشوب : ج 4 ص 248
6 همان , به نقل از اصول کافی : ج 2 ص 219
7 ر.ک : پیشین , خامنه ای , علی ; و ر.ک : شذارت سیاسیه من حیاه الائمه : ص 322ـ 328
8 همان , ص 39به نقل از بحارالانوار: ج 46 ص 360
9 همان , ص 40
10 سیر کوتاه در زندگی ائمه (ع ): طباطبایی , محمد حسین .
11 بحارالانوار: ج 46 ص 143
12 بحارالانوار: ج 46 ص 357ـ 336اندیشه حکومت دینی , ج 1 , ص 521 – 529