انتظار موعود

انتظار فرج
انتظار ویران گر
انتظار سازنده
ابعاد عملی انتظار
دیدگاه امام خمینی(ره) درباره منتظران
احیای هویّت اسلامی
انتظار از دیدگاه حضرت آیهاللّه خامنه‏ای
تکلیف شیعیان منتظر از نگاه حضرت آیهاللّه خامنه‏ای
وظایف منتظران در عصر غیبت
وظیفه علما در زمان غیبت
وظایف منتظران جوان
1. شناخت حجت خدا و امام عصر(عج)
2. تهذیب نفس و کسب فضایل اخلاقی
3. پیوند با مقام ولایت
4. کسب آمادگی برای ظهور حجت حق
سخنی دوستانه با منتظران جوان
هشدار به مدعیان انتظار
انتظار فرجانتظار فرج آرزو، امید و دل بستن به آینده دوگونه است:
1. انتظاری که سازنده، نگهدارنده، تعهد آور، نیرو آفرین و تحرک بخش است، به‏گونه‏ای که می‏تواند نوعی عبادت و حق پرستی شمرده شود.
2. انتظاری که گناه، ویران گر، اسارت بخش و فلج کننده است.
این دو نوع انتظار، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود است و این دو نوع برداشت به نوبه خود از دو نوع بینش درباره تحوّلات و انقلاب‏های تاریخی ناشی می‏شود. از این رو، لازم است اندکی درباره دگرگونی‏ها و تحوّلات تاریخی به بحث و بررسی بنشینیم:انتظار ویران گراین تلقی، برداشت قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد. فقط و فقط از گسترش، اشاعه و رواج ظلم‏ها، تبعیض‏ها، اختناق‏ها، حق کشی‏ها و تباهی‏ها ناشی می‏شود. در حقیقت، نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان حالی است.
آن‏گاه که صلاح (خیر و نیکی) به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکّه تاز میدان شود، و جز نیروی باطل حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‏دهد و دست غیب برای نجات حقیقت – نه اهل حقیقت، زیرا حقیقت طرفداری ندارد – از آستین بیرون می‏آید.
به این ترتیب، هر اصلاحی محکوم است، چرا که هر اصلاحی یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی‏شود. برعکس، هر گناه، فساد، ظلم، تبعیض، حق‏کشی و هر پلیدی به حکم این که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‏کند، رواست، زیرا الغایات تبرّر المبادی؛ یعنی هدف‏ها وسیله‏های نامشروع را مشروع می‏کنند. پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است.
این گروه طبعاً به مصلحان، مجاهدان، آمران بالمعروف و نهی‏کنندگان از منکر با بغض و عداوت می‏نگرند، زیرا آنان را از تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود(عج) می‏شمارند. بر عکس، اگر خود هم اهل گناه نباشند، در عمق ضمیر و اندیشه با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‏نگرند، زیرا اینان مقدمات ظهور را فراهم می‏آورند.انتظار سازندهریشه این اندیشه در آیات قرآنی و روایات اسلامی نهفته شده و در جهت عکس نظریه انتظار مخرب است. از آیات قرآن استفاده می‏شود که ظهور مهدی موعود حلقه‏ای از حلقات مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی نهایی اهل حق می‏انجامد. سهیم بودن یک فرد در این سعادت موقوف به این است که آن فرد عملاً اهل حق باشد. مهدی موعود مظهر نویدی است که به اهل «ایمان و عمل صالح» داده شده است، او مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان است. ظهور مهدی موعود منّتی است بر مستضعفان و خوار شمرده شدگان و وسیله‏ای است برای پیشوایی و مقتدایی آنان، مقدّمه‏ای است برای وراثت خلیفه اللهی آنها بر روی زمین: (و نُرید أن نَمُنَّ عَلَی الَّذین استُضعِفوا فِی الأرض و نَجعلَهُم أئمّه و نَجعَلَهُمُ الوارِثین).
ظهور مهدی موعود تحقق بخش وعده‏ای است که خداوند متعال از دیرزمان‏ها در کتب آسمانی به صالحان و متقیان داده است که زمین ازآنِ‏آنان است: (وَ لَقَدْ کَتَبْنا فی الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أنَّ الاَرضَ یَرِثُها عِبادِیَ‏الصّالحون).
حدیث معروفِ: یَمْلَأُ اللّهُ بِهِ الْأرضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً بَعْدَ ما مُلِئَتْ ظُلْمَاً وَ جَورَاً نیز شاهد، تقویت کننده و مؤید نظریه انتظار سازنده است نه مؤید نظریه انتظار مخرب، زیرا در این حدیث نیز تکیه بر ظلم و سخن از گروه ظالمی است که مستلزم وجود گروه مظلوم است و می‏رساند که قیام مهدی برای حمایت مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند. بدیهی است که اگر گفته می‏شد: یَمْلَأُ اللّهُ بِهِ الْأرضَ إیماناً وَ تَوحیداً وَ صَلاحاً بَعْدَ ما مُلِئَتْ کُفْراً وَ شِرْکاً وَ فساداً، مستلزم این نبود که لزوماً گروهی مستحق حمایت وجود داشته باشد، چرا که در آن صورت، استنباط می‏شود که قیام مهدی موعود برای نجات حقِ از دست رفته و به صفر رسیده است نه برای گروه اهل حق ولو به صورت یک اقلیت. شیخ صدوق طبق روایتی از امام صادق(ع) می‏گوید: «این امر تحقق نمی‏پذیرد، مگر این که هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند». پس سخن در این نیست که سعیدی در کار نباشد و فقط اشقیا به منتها درجه شقاوت برسند.
در روایات سخن از گروه زبده‏ای است که به محض ظهور امام به آن حضرت ملحق می‏شوند، بدیهی است که این گروه ابتدا به ساکن خلق نمی‏شوند، (بلکه قبلاً در میان جامعه اسلامی زیست کرده‏اند).(1)
انتظار دعوت به نپذیرفتن باطل است، نپذیرفتن بردگی و ستم، انتظار درفش بنیادگر مقاومت در برابر هر ناحق و هر ستم و ستم گری است. مجاهدت‏های خستگی‏ناپذیر شیعه در طول تاریخ گواه بر این است که در این مکتب سازش و سستی راه ندارد. به شیعه منتظر فرمان داده‏اند که سلاح خود را همیشه آماده داشته باشد، باید هم‏چنین باشد، چرا که منتظرانِ برپایی عدالت باید خود به عدالت و داد تعهد داشته باشد. کجا انسان معتقد متعهد، در دوران عمر خویش ساکت می‏نشیند و هر ظلم و ناحقی را تحمّل می‏کند و آرمان اعتقادی و تعهدی خویش را به کناری می‏نهد تا پس از سال‏ها مصلح موعود بیاید و عقاید و تعهدات او را تحقق بخشد؟ سستی و سکوت پذیرفته نیست؛ چگونه کسانی به خود اجازه می‏دهند که تعالیم والای مکتب تشیع را نامتعهدانه تفسیر کنند. اگر خود اهل اقدام نیستند مردانه و صریح اذعان کنند نه این که با تفسیر غلط بگویند که «اینها تکلیف نیست». آیا تکلیف مسلمانان این است که بنشینند تا همه چیز بر باد رود، حتی دین و ناموسشان؟ آیا تکلیف مسلمانی این است که زیر سلطه کافران از خدا بی‏خبر بروند، در حالی که خداوند می‏فرماید: (وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی المُؤمِنینَ سَبیلاً)(2)؛ خداوند هرگز نخواسته که کافران بر مؤمنان سلطه یابند.
شیعه منتظر، به انتظار قائم است، همو که با شنیدن نامش بر می‏خیزد و آمادگی خویش را اعلام می‏دارد، پس انتظار مخرب هرگز، هر چه برای شیعه رقم خورده، انتظار سازنده و امید ساز است و بس!ابعاد عملی انتظاراز آن‏جا که انتظار، حافظ ابعاد عملی مکتب است، در این‏جا به چند بُعد از ابعاد عملی آن اشاره می‏کنیم:1. بعد دین‏داری:انسان در دوران غیبت باید در امر دین و صحت اعمال خود مواظبت بیشتری داشته باشد و از هرگونه سستی و انحراف دوری گزیند و اگر ابتلایی یافت به سرعت باز گردد و در خط صحیح قرار گیرد. امام صادق(ع) می‏فرماید:
برای صاحب الأمر غیبتی طولانی است. در این دوران هر کسی باید تقوا پیشه سازد و چنگ در دین خود زند.(3)2. بُعد پارسایی:انسانِ منتظر، علاوه بر تدیّن و تقوا، باید پارسا باشد و خود را چنان‏که موعود دوست دارد بسازد تا به او و یارانش شباهت یابد و به لطف خدا در شمار یارانش در آید. امام صادق(ع) می‏فرماید:
هر کس می‏خواهد در شمار اصحاب قائم باشد، باید چشم به راه باشد و پارسایی پیش گیرد و اعمال با ورع داشته باشد.(4)3. بُعد تقیّد مکتبی:تقیّد مکتبی، صلابت اعتقادی، حماسه‏داری دینی و سازش ناشناسی خطی، از جمله ویژگی‏های رهروان راه سرخ تشیع پایدار علوی است.وَ مالِیَ إلّا آلَ أحْمَدَ شیعَه
وَ مالِیَ إلاّ مَشْعَبَ الْحَقِّ مَشْعَبٌ‏(5)- من پیرو آلِ محمدم(ص)، نه کس دیگر و راهسپار راه بر حقِ حقم، نه‏راهی دیگر.
این است شعار شیعه در طول تاریخ، در آوردگاه‏ها و میدان‏ها، در تبعیدها و زندان‏ها، در خون‏ها و حماسه‏ها، در فریادها و خروش‏ها؛ تا آن هنگام که این فریاد در جام زرین خورشید بریزد و جهانگیر شود.
انسانِ منتظر مهدی، در راه آل محمد(ص) است. به همین دلیل، پیامبر(ص) می‏فرماید:
خوشا به حال منتظرانی که به حضور «قائم» برسند، آنان که پیش از قیام او نیز پیرو اویند. با دوست او عاشقانه دوست‏اند و موافق، و با دشمن او خصمانه دشمن‏اند و مخالف.(6)4) بُعد امر به معروف و نهی از منکر:با این دو عمل، احکام و واجبات الهی برقرار می‏ماند و جامعه دینی از انحراف می‏رهد. رضا و خشنودی مهدی(عج) در آن است که «معروف» عملی شود و «منکر» ترک گردد. بنابر این، انسانِ منتظر، نمی‏تواند بی‏تفاوت باشد. اگر مهدی حضور یابد بزرگ‏ترین آمر و ناهی در روزگار ظهور خواهد بود و همان‏گونه که پیامبر(ص) فرمود: خوشا به حال کسانی که در غیاب مهدی نیز به او اقتدا کنند: طُوبی لِمَنْ أدْرَک قائِمَ أهلِ بَیْتی وَ هُوَ مَقْتَدٍ بِهِ قَبْلَ قیامِه.(7)5. بُعد اخلاق اسلامی: بزرگ‏ترین وجه تمایز جامعه اسلامی از دیگر جامعه‏ها، همان اخلاق نورانی اسلام است. جامعه منتظر باید مظهر اخلاق اسلامی باشد. امام صادق(ع) در حدیثی می‏فرماید:
هر کس می‏خواهد در شمار اصحاب قائم باشد، باید در عصر انتظار، مظهر اخلاق نیک اسلامی باشد، چنین کسی اگر پیش از قیام قائم درگذرد، پاداش او مانند کسانی باشد که قائم را درک کنند و به حضور او برسند.(8)6. بُعد آمادگی نظامی:مسلمان باید همیشه آمادگی نظامی و نیروی سلحشوری داشته باشد، تا به هنگام طلوع خورشید، به صف پیکارگران رکاب مهدی(عج) بپیوندد و در نبرد بزرگ حق و باطل حماسه آفریند و حضور فعّال داشته‏باشد.(9) امام صادق(ع) می‏فرماید:
باید هر یک از شما برای خروج قائم سلاح تهیه کنید، اگر چه یک نیزه،(10) چون وقتی خدا ببیند کسی به نیت یاری مهدی اسلحه تهیه کرده است امید است عمر او را دراز کند تا ظهور را درک کند و از یاوران مهدی(عج) باشد.(11)دیدگاه امام خمینی(ره) درباره منتظرانالف) یک دسته می‏گفتند… که ما کار نداشته باشیم به این که در جهان چه می‏گذرد، برای جلوگیری از این امور هم خودِ حضرت بیایند ان شاءالله درست می‏کنند.(12)
ب) بعضی‏ها انتظار فرج را به این می‏دانند که… بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان(عج) را از خداوند بخواهند.(13)
ج) یک دسته‏ای می‏گفتند باید عالم پر از معصیت بشود تا آن حضرت بیاید.(14)
یک دسته‏ای از این بالاتر بودند، می‏گفتند باید دامن زد به گناه‏ها، دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از جور و ظلم بشود و حضرت(عج) تشریف بیاورند.(15)
ه) یک دسته دیگری بودند که می‏گفتند هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت باطل است… در صورتی که آن روایات که هر کس عَلَم بلند کند عَلَم مهدی به عنوان مهدویت بلند کند.(16)
انتظار از نظر امام خمینی(ره) زمانی مفهوم واقعی و اساسی می‏یابد که با امید به قدرت رسیدن اسلام معنا شود. ایشان می‏فرماید:
انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است، باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالَم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‏شاءالله تهیه شود.(17)
منتظر از نظر ایشان باید در جهت منویات حضرت ولی عصر(عج) تلاش‏کند. امام می‏فرمایند:
البته این پر کردن دنیا از عدالت، اگر می‏توانستیم می‏کردیم، اما چون نمی‏توانیم بکنیم ایشان باید بیایند.(18)
بنابر این، از نظر امام(ره) وظیفه منتظران واقعی تلاش برای تحقق اهدافی است که با ظهور آن امام معصوم به‏طور کامل، محقق می‏شود.
حضرت امام(ره) در سراسر دوران مبارزه هرگز هدف خود را محدود به از بین بردن استبداد داخلی و مبارزه با استعمار خارجی در کشور نکرده بودند، بلکه به دنبال حاکمیت اسلام در سراسر جهان و کوتاه کردن دست ابرقدرت‏ها از همه کشورهای اسلامی بودند. ایشان حرکت خود را در راستای قیام جهانی موعود(ع) می‏دیدند و انقلاب اسلامی ایران را مقدّمه‏ای برای انقلاب عظیم مهدوی ارزیابی می‏کردند.
حضرت امام خمینی می‏فرمودند:
مسئولان باید بدانند که انقلاب محدود به ایران نیست، انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان به پرچم داری حضرت حجت (ارواحنافداه) است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد، مسائل اقتصادی و مادی اگر لحظه‏ای مسئولین را از وظیفه‏ای که بر عهده دارند، منصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد، باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید و این بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است، منصرف‏کند.(19)
بنابراین، انتظار در قاموس امام خمینی مفهومی جز آمادگی فردی و اجتماعی برای برپایی دولت کریمه حضرت ولی عصر (ارواحنا فدا) ندارد. حضرت امام واژه انتظار را که سال‏ها با سکون و سکوت، تحمل ظلم، دم‏فروبستن و در یک کلمه ماندن و درجا زدن به امید بر آمدن دستی از غیب، مرادف شده بود، از این معنا خارج کرد و این‏بار «انتظار» نه به عنوان عاملی برای خاموش ساختن روح سرکش اجتماع، بلکه به عنوان ابزاری برای دگرگون کردن وضع موجود و حرکت به سوی آینده موعود به کار گرفته شد.احیای هویّت اسلامیحضرت امام با توجه به شناخت عمیقی که از وضعیت اجتماعی – سیاسی مسلمانان در عصر حاضر داشتند، احیای هویت اسلامی و بازگشت به خویشتن را تنها راه تجدید عظمت و قدرت اسلام و مسلمانان در جهان دانسته و این موضوع را سر لوحه دعوت خویش قرار دادند.
من به صراحت اعلام می‏کنم که جمهوری اسلامی با تمام وجود، برای احیای‏هویّت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه‏گذاری می‏کند و دلیلی‏هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت درجهان دعوت نکند و جلو جاه‏طلبی و فزون‏طلبی صاحبان قدرت، پول و فریب را نگیرد.(20)
از آن‏جا که انتظار موعود و تحقق وعده الهی در حاکمیت جهانیِ دین اسلام می‏تواند در احیای هویت اسلامی مسلمانان و مقابله با روحیه خودباختگی و احساس حقارت در مقابل فرهنگ و تمدن مغرب بسیار مؤثر باشد، ایشان با ژرف اندیشی تمام، احیای فرهنگ انتظار را به عنوان یکی از ارکان مهم احیای هویّت اسلامی و وسیله‏ای برای تحقق دوباره قدرت و شوکت مسلمانان در جهان مد نظر قرار داده می‏فرمودند:
ما همه انتظار فرج داریم و باید در این انتظار، خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا بکند و مقدمات ظهور ان شاءالله تهیه بشود.(21)
به امید روزی که فجر انقلاب اسلامی به صبح روشن انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) متصل شود و چشمان ناقابل ما به جمال نورانی او منورگردد.انتظار از دیدگاه حضرت آیهاللّه خامنه‏ایحضرت آیه اللّه خامنه‏ای(مدّظلّه) در سالروز ولادت با سعادت مهدی موعود(عج) فرمودند:
انتظار ظهور امام زمان(عج) به معنای انتظار برای پر شدن جهان از عدل و داد و عدالت برای همه انسان‏ها، انتظار رفع ظلم از صحنه زندگی بشر و انتظار فرا رسیدن دنیایی برتر از لحاظ معنوی و مادی است و بر همین اساس، نیمه‏شعبان عید بسیار بزرگی است که جهان چشم انتظار مولود مبارک و معظم آن، و بشریت تشنه رهبری و هدایت اوست.
رهبر معظم انقلاب وجود حالت انتظار را در دل آحاد مردم یکی از الطاف خداوند بر مردم ایران در دوران انقلاب می‏دانند و می‏فرمایند:
این بزرگوار در فضای ذهنی و معنوی جامعه ما حضور دارد و جوانان مؤمن و با اخلاص نیز با آن حضرت قلباً در ارتباط هستند. این ارتباط به معنای حقیقی کلمه دو جانبه است و در حالات برجسته شور و محبت و احساس و عواطفی که ملت ایران نسبت به این بزرگوار دارند، این ارتباط طرفینی است.
ایشان انتظار ظهور امام زمان(عج) را موجب زنده شدن روح انتظار فرج در جوامع بشری دانسته و می‏فرمایند:
انتظار به معنای اشتیاق انسان برای دست رسی به وضعی برتر و بالاتر است و این حالتی است که بشر همیشه باید در خود حفظ کند و پیوسته در حال انتظار فرج الهی باشد.
مقام معظم رهبری به تلاش مستمر قدرت‏های شیطانی برای از بین بردن فروغ امید در دل انسان‏ها اشاره کرده و می‏فرمایند:
مبنای کار قدرت‏های طاغوتی بر این است که فروغ امید را در دل‏ها بمیرانند و همه امیدها را به یک نقطه مادی، یعنی پول و زخارف کم ارزش دنیا متمرکز کنند که سر رشته آن نیز در دست خودِ آن هاست. همه چیز را باحساب‏های کمی و پولی محاسبه می‏کنند و معنویات را از حساب خارج‏می‏کنند و به ویژه می‏کوشند که آن آینده موعود را از چشم ملت‏ها دورنگه‏دارند، اما ملت‏ها باید امیدوار باشند تا این اراده تکوینی الهی تحقق پیدا کند.(22)
انقلاب اسلامی بذر امید را در دل همه مستضعفان نشاند. انقلاب اسلامی ایران، ظهور سراسر نور مولا(ع) را نزدیک ساخته است. اینک بر همگان است که این تلاش خدایی را با همه شداید و سختی‏ها تا آخرین سر منزل مقصود – که آماده کردن همه زمینه‏ها برای فرجش می‏باشد – ادامه دهند. در این رهگذر، از توطئه‏های موذیانه دشمن نباید غافل بود. رهبر معظم انقلاب در رابطه با هوشیاری امت مسلمان می‏فرماید:
دشمنان سراغ مجموعه احکام و مقررات اسلام رفتند. هر عقیده و هر توصیه‏ای از شرع مقدس که در زندگی و سرنوشت آینده فرد و جماعت و امت اسلامی تأثیر مثبت و بارزی داشته است، به نحوی با آن کلنجار رفتند تا اگر بتوانند آن را از بین ببرند، اگر نتوانند، روی محتوایش کار کنند! … گاهی ده‏ها سال زحمت می‏کشند، برای این که بتوانند نقطه درخشانی را کور یا کمرنگ کنند یا نقطه تاریکی را به وجود بیاورند! سال‏های متمادی می‏نشینند و پول خرج می‏کنند! یکی زحمت می‏کشد و تلاش می‏کنند، ولی توفیق پیدا نمی‏کند، بعد از او کسان دیگری می‏آیند. روی عقاید دنیای اسلام، از این‏گونه کارها خیلی شده است. روی عقیده توحید، عقیده امامت، روی اخلاقیات اسلامی، معنای صبر، معنای توکل، معنای قناعت، کار کرده‏اند! همه اینها نقاط برجسته‏ای هستند که اگر ما مسلمان‏ها درست به حقیقت آنها توجه بکنیم تبدیل به موتور حرکت دهنده جامعه اسلامی می‏شود.
… بنده سندی را دیدم که بزرگان استعمار و فرماندهان استعماری توصیه می‏کنند که ما باید کاری بکنیم که این عقیده به مهدویت به تدریج از بین مردم زایل بشود! ببینید عقیده به مهدویت چقدر مهم است! چقدر خطا می‏کنند کسانی که به اسم روشن فکری و به اسم تجدّدطلبی می‏آیند و عقاید اسلامی را بدون مطالعه، بدون اطلاع، بدون این که بدانند دارند چکار می‏کنند، موردتردید و تشکیک قرار می‏دهند! اینها همان کاری را که دشمن می‏خواهد انجام می‏دهند.(23)
رهبر معظم انقلاب در بخشی دیگر از سخنانشان از توطئه دشمنان برای از بین بردن امید و نشاط در جامعه اسلامی پرده برداشته و می‏فرماید:
استعمار روح نا امیدی را می‏خواهد امروز استکبار جهانی مایل است که ملت‏های مسلمان و از جمله ملت عزیز ایران، دچار این حالت بشوند -روح‏ناامیدی- ای آقا! دیگر نمی‏شود کاری کرد، دیگر فایده‏ای ندارد! می‏خواهند این را به زور به مردم تزریق کنند. ما که در جریان خبرهای تبلیغاتی و زهرآگین دشمنان قرار داریم، به عیان می‏بینیم که اغلب این خبرهایی که تنظیم می‏کنند، برای مأیوس کردن مردم است. مردم را از اقتصاد و از فرهنگ مأیوس می‏کنند، متدینین را از گسترش دین مأیوس می‏کنند.(24)
رهبر انقلاب در بخش دیگری از سخنانشان کسانی را که آب به آسیاب دشمن ریخته و در مسیر آنها گام بر می‏دارند، از این عمل برحذر داشته، می‏فرمایند:
… امروز هر نفسی، هر حنجره‏ای که برای نا امید کردن مردم بدمد، بدانید که این حنجره در اختیار دشمن است. چه خودش بداند، چه خودش نداند! هر قلمی که کلمه‏ای را در جهت نا امید و مأیوس کردن مردم روی کاغذ بیاورد، این قلم متعلق به دشمن است، چه صاحب این قلم بداند، چه نداند! دشمن از او استفاده می‏کند.(25)
با این حال، رهبر انقلاب ملت مسلمان و انقلابی ایران را ملتی بیدار، زنده و متوجه می‏داند که قدر عزّت و قدرتش را می‏داند و در برابر توطئه‏های دشمنان و مزدورانشان ارزش و اصالت خود را از دست نمی‏دهد.تکلیف شیعیان منتظر از نگاه حضرت آیهاللّه خامنه‏ایرهبر انقلاب، اعتقاد به مهدویت را منشأ تحوّل و زنده شدن امید در دل‏ها می‏دانند و هشدار می‏دهند که دشمن در تلاش است تا این موتور حرکت را به داروی مخدر و خواب آوری تبدیل کند. می‏گویند: خُب آقا می‏آید همه کارها را درست می‏کند! این خراب کردن عقیده است، پس امروز تکلیف ما چیست؟
باید زمینه را آماده کنی، تا آن بزرگوار بتواند بیاید و در آن زمینه آماده اقدام بکند، از صفر که نمی‏شود شروع کرد! جامعه‏ای می‏تواند پذیرای مهدی موعود (ارواحنا فداه) باشد که در او آمادگی و قابلیت باشد و الّا مثل انبیا و اولیای طول تاریخ می‏شود. چه علتی داشت که بسیاری از انبیای بزرگ اولی العزم آمدند و نتوانستند دنیا را از بدی‏ها پاک و پیراسته کنند؟ چون زمینه‏ها آماده نبود… اگر امام زمان(عج) در یک دنیای بدون آمادگی تشریف بیاورند، همان خواهد شد! باید آمادگی باشد، این آمادگی چگونه است؟ این همانی است که شما نمونه‏هایی از آن را در جامعه خودتان مشاهده می‏کنید. امروز در ایران اسلامی چیزهایی از درخشندگی‏های معنوی وجود دارد که در هیچ جای دنیا نیست. امروز در کجای دنیا جوان‏هایی پیدا می‏شوند که روی شهوات نفس و روی مادی گری پا بگذارند و سراغ معنویات بروند. شاید بشود گفت که مجموعه زنان کشور ما از همه جای دنیا بهترند. وقت کار که می‏رسد، کار سیاسی، کار فرهنگی و کار تشکیلاتی جلو هستند، وقت جهاد که می‏رسد فرزندانشان را با دست خودشان به جبهه می‏فرستند. وقت خانه‏داری و تربیت اولاد که می‏رسد که بانوهای خانه دارند، همه اینها در دنیا کم یاب است. اینها خیلی ارزش است. اینها تربیت اسلام است. اینها همه امید بخش است. پس می‏شود زمینه‏ها را فراهم آورد.(26)وظایف منتظران در عصر غیبتدر یک جمع بندی کلی این وظایف را می‏توان، به چهار دسته تقسیم کرد:
1. وظایفی که در چهارچوب خواندن صلوات و دعا برای ظهور آن حضرت، دعا برای سلامتی آن امام عزیز و توسل به آن جناب ترسیم می‏شوند.
2. وظایفی که بار عملی بیشتری دارند، مانند دادن صدقه برای سلامتی آن امام، رفتن به حج و دادن صله و هدیه برای آن حضرت و پرداختن حقوق مالی، از جمله سهم امام(ع).
3. تکالیفی که بار اعتقادی دارند، مانند معرفت به امام زمان(عج) و استوار کردن اعتقادات بر معیاری صحیح.
4. وظایفی که علاوه بر استفاده از موارد بالا، بار عملی مهم و اساسی پیدامی‏کنند، مانند مبارزه با مدعیان دروغین مهدویت، پیروی از آن بزرگوار، دفاع در برابر مهاجمان به جامعه اسلامی، تلاش برای آماده کردن زمینه ظهور از طریق اصلاح امور اجتماع، مانند امر به معروف و نهی از منکر.وظیفه علما در زمان غیبتاز میان موضوعات مختلفی که علمای پیشین بدان‏ها پرداخته‏اند، موضوع غیبت امام عصر(عج) از جایگاه خاصی برخوردار است. از جمله بزرگانی که در این زمینه دست به تألیفات فراوانی زده‏اند، می‏توان به ابو محمد فضل‏بن‏شاذان (م 260 ق)، شیخ صدوق (م 381 ق)، شیخ مفید (م 413 ق)، سید مرتضی (م 436 ق) و شیخ طوسی (م 460ق) اشاره کرد.
امروز باید دید که آیا ضرورت هایی که استوانه‏های فقاهت شیعه را به تدوین کتاب و نگارش رساله در زمینه شناخت آخرین حجت حق واداشته، از بین رفته است یا خیر؟
آیا احساس ضرورتی که شیخ طوسی را وا می‏داشت که با همه اشتغالات علمی در عرصه‏هایی هم چون فقه، تفسیر و رجال دست به تألیف کتاب «الغیبه» بزند، دیگر زمینه‏ای ندارد؟ آیا هیچ خطری سرمایه اعتقادی شیعیان آل محمد(ص) را تهدید نمی‏کند.
آیا جوانان و نوجوانان کشور – که به تعبیر امام راحل(ره) کشور ائمه‏هدی(ع) و کشور صاحب الزمان(عج) است – به حدّی از شناخت درباره حضرت حجت رسیده‏اند که علمای شیعه، دعوت کنندگان و مرزداران حریم تفکر شیعی بتوانند با خاطری آسوده سر به بالین بگذارند؟
به راستی آیا حوزه‏های علمیه شیعه، علمای گرانقدر تشیع، نهادها و مراکز فرهنگی – تحقیقاتی و تبلیغاتی کشور، دِیْن خود را نسبت به صاحب اصلی شان ادا کرده‏اند، همان صاحبی که حضرت امام(ره) در شأنش فرمود:
رهبر همه شما و همه ما وجود مبارک بقیهاللّه است و باید ماها و شماها طوری رفتار کنیم که رضایت آن بزرگوار را که رضایت خداست، به دست بیاوریم.(27)
امروز وظیفه علمای اعلام در دفاع و مرزبانی از تفکر شیعی و پاسخ به شبهات، در ضمن چند سخنرانی در ایام نیمه شعبان خلاصه نمی‏شود. همتی والا می‏طلبد تا وظیفه خویش را – چنان‏که در روایتی از امام هادی(ع) نقل‏شده- به انجام برسانند. امام هادی(ع) وظایف علما را در زمان غیبت چنین ترسیم می‏کنند:
اگر بعد از غیبت قائم شما نبودند علمایی که مردم را به سوی او می‏خوانند و به سویی او را راهنمایی می‏کنند و با برهان‏های الهی از دین او پاسداری می‏کنند و بندگان خدا را از دام‏های شیطان و پیروان او و هم‏چنین از دام‏های دشمنان اهل بیت رهایی می‏بخشند، هیچ کس بر دین خدا باقی نمی‏ماند، اما علمای دین دل‏های متزلزل شیعیان ناتوان را حفظ می‏کنند، هم‏چنان‏که کشتی‏بان سکان کشتی را حفظ می‏کند. این دسته از علما در نزد خداوند دارای مقام و فضیلت بالایی هستند.(28)وظایف منتظران جوانتلاش دشمن این است که تعهد ما را به احکام دین کم رنگ و ضعیف سازد. آنها زن و مرد و جوان و پیر را هدف قرار داده و می‏خواهند سنگرهای فرهنگی و علمی ما را تصرف کنند و آن را از اسلام و از افتخار مسلمین به گذشته‏های خود تهی کنند. اینان به اسم ملیت، تمدن، وطن و حمایت از آزادی، تجدّد، دفاع از حقوق بانوان، روشن فکری و طرح عناوین فریبنده به معنویت، اسلامیت و ولایت، حمله می‏کنند. هم‏چنین از موج اسلام گرایی در دریای متلاطم جامعه میلیاردی و شور و شوق مسلمانان برای بازگشت به مبانی اصیل اسلامی به وحشت افتاده و در برابر انقلاب عظیم اسلامی از هیچ‏گونه توطئه‏ای فروگذار نیستند.
جوانان ما باید در راه عقیده و روش خود ثابت قدم و استوار بوده و دین خدا را یاری کنند تا آقا و مولای خود را شاد و مسرور سازند. در برابر این همه کینه، مکر، سیاست‏های مکارانه، هجوم فرهنگی، افکار الحادی و اسلام‏زدا، تبلیغات شوم و قلم به دست‏های مزدور، این جوانان غیرتمند مسلمان هستند که باید از اسلام، آرمان‏ها و اهداف آن دفاع کنند و توطئه‏ها را بی‏اثر سازند. همه منتظران باید از سنگرهای اسلام و مرزهای فکری و عقیدتی اسلام حفاظت کنند.
اگر جهاد اکبر و جهاد کبیر جزء وظایف منتظران عصر غیبت است، مشکلاتی را به همراه خواهد داشت. هم جهاد اکبر این مشکلات را دارد و هم جهاد کبیر. کسی که می‏خواهد خود را بسازد با این مشکلات روبه رو می‏شود و کسی که در صدد ساختن دیگران است، باز با این مشکلات درگیر است، البته منتظران حقیقی در مسیر ایفای مسئولیت خویش پایداری و مقاومت می‏کنند. توجه به بعضی از وظایفی که می‏تواند در رشد، بالندگی و پویایی جامعه اسلامی مؤثر باشد عبارتند از:1. شناخت حجت خدا و امام عصر(عج)اوّلین و مهم‏ترین وظیفه‏ای که هر شیعه منتظر بر عهده دارد کسب معرفت از وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع بدان درجه اهمیت دارد که در روایت آمده است:
مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مَیْتَهً جاهِلَیَّهً؛(29)
هر کسی بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است.
البته مقصود از «معرفت امام» را که در روایت‏های متعدد به آن اشاره شده می‏توان چنین تبین کرد:
بدون تردید، مقصود از شناختی که امامان ما، که درودها و سلام‏های خداوند برایشان باد، تحصیل آن را نسبت به امام زمان مان امر فرموده‏اند، این است که ما آن حضرت را آن‏چنان‏که هست بشناسیم، به‏گونه‏ای که این شناخت سببِ در امان ماندن ما از شبهه‏های ملحدان و مایه نجات مان از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد و این‏چنین شناختی جز به دو امر حاصل نمی‏گردد: اوّل شناختن مشخص امام(عج) به نام و نسب و دوم، شناخت صفات و ویژگی‏های او و به دست آوردن این دو شناخت از اهم واجبات است.(30)
البته شناخت دوم می‏تواند در زندگی فردی و اجتماعیِ منتظران، منشأ اثر و تحوّل باشد، زیرا اگر کسی به حقیقت به صفات و ویژگی‏های امام عصر(عج) و نقش و جایگاه آن حضرت در عالم هستی و فقر و نیاز خود نسبت به او واقف شود، هرگز از یاد و نام آن حضرت غافل نمی‏شود. البته شناخت و معرفت حقیقی به آن حضرت جز با عنایت خداوندی میسور نیست. بنابراین، باید از درگاه الهی توفیق شناخت حجتش را درخواست کرد.2. تهذیب نفس و کسب فضایل اخلاقیوظیفه مهم شیعه منتظر، تهذیب نفس و آراستگی به اخلاق نیکوست. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است:
هر کس دوست می‏دارد از یاران حضرت قائم(عج) باشد باید منتظر باشد و در این حال، به پرهیزگاری و اخلاق نیکو رفتار نماید، پس چنان‏چه در این حال بمیرد و پس از مردنش قائم(عج) به پا خیزد، پاداش او هم چون پاداش کسی خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید و در انتظار بمانید، گوارا باد شما را ای گروه مشمول رحمت خداوند.(31)
در توقیع شریفی که از سوی حضرت برای شیخ مفید صادر شد، اعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می‏زند یکی از اسباب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای ایشان شمرده شده است.3. پیوند با مقام ولایتحفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر(عج) و تجدید دایمی عهد و پیمان با آن حضرت از وظایف مهمی است که شیعیانِ منتظر به عهده دارند. یک شیعه و منتظر واقعی علی رغم غیبت ظاهری آن حجت الهی هرگز نباید احساس کند که در جامعه رها و بی‏مسئولیت بوده و هیچ تکلیفی نسبت به امام و مقتدای خود ندارد. از شیعیان خواسته شده که در آغاز هر روز و حتی بعد از نمازواجب دعای عهد بخوانند که نشان از اهمیت پیوند دایمی شیعیان با مقام عظمای ولایت دارد.
اگر شیعه، در آغاز روز با حضور قلب و توجه، چنین عهد و پیمانی را با امام(ع) تجدید کند، هرگز تن به رکود، ذلت، خواری، ظلم و بی‏عدالتی نمی‏دهد، هرگز دچار بحران فرهنگی و از خود بیگانگی، یأس و نومیدی و انحطاط نخواهد شد. به دلیل اهمیت و اعتبار دعای عهد بخشی از آن را نقل‏می‏کنیم:
بار خدایا! من در بامداد این روز و تمام دوران زندگانی‏ام، عهد و عقد و بیعتی را که از آن حضرت برگردن دارم با او تجدید می‏کنم که هرگز از آن عهد و بیعت برنگردم و بر آن پایدار بمانم. بار خدایا! مرا از انصار و یاران آن حضرت و مدافعان از حریم مقدس او و شتابندگان در پی انجام مقاصدش و امتثال کنندگان اوامر و نواهی‏اش و حمایت کنندگان از وجود شریفش و سبقت جویان به سوی خواسته‏اش و شهید شدگان در رکاب و در حضور حضرتش قرار ده.(32)4. کسب آمادگی برای ظهور حجت حقدر این عصر بر شیعیان لازم است که با مسلح شدن به تجهیزات نظامی روز خود را برای مقابله با دشمنان قائم(عج) آماده سازند. البته در حال حاضر، به دلیل وجود حکومتی شیعی و حاکمیت فقیه جامع الشرایط بر سرزمین اسلامی این وظیفه در درجه اوّل بر عهده حکومت اسلامی است که قوای مسلح کشور را در بالاترین حدّ آمادگی نظامی قرار دهند تا به فضل خدا در هر لحظه که اراده الهی بر ظهور منجی عالم بشریت قرار گرفت بتوانند به بهترین نحو در خدمت آن حضرت باشند.(33)
در خصوص این وظیفه از امام صادق(ع) چنین نقل شده است:
هر یک از شما باید برای خروج حضرت قائم(عج) سلاحی مهیا کند، هر چند یک تیر شد که خدای تعالی هرگاه بداند که کسی چنین نیتی دارد امیدوارم عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند. (و از یاران و همراهانش قرار گیرد.)(34)سخنی دوستانه با منتظران جوانانقلاب اسلامی آن‏گاه ارزش خود را نشان داد که در برابر بزرگ‏ترین قدرت‏های شیطانی ایستاد، با آنها مبارزه کرد و رسالت جهانی خود را به جهانیان ارائه نمود. با این وصف، کسانی که فکر می‏کنند باید گوشه‏ای استراحت کنند تا امام زمان(عج) ظهور کند و جهان را پر از عدل و قسط نماید، سخت در اشتباهند. جوانان ما باید بیشتر بکوشند و مبارزه کنند و این تحوّل و تکامل نفسی را هرچه سریع‏تر در روح و قلب خود ایجاد نمایند تا باعث تسریع در ظهور حضرت شوند. اما در عین حال، باید دانست که امام حاضر است و بر اعمالمان نظارت دارد. امام پیروان خود را رها نکرده و به دست هواها نسپرده، مراقب آنهاست، اگر به آنها ناراحتی برسد قلب مبارکش به درد می‏آید، اگر خونریزی ناحقی درجایی صورت بگیرد، حضرت ناراحت می‏شود. آن بزرگوار مراقب است و با تمام وجود می‏کوشد تا این تحوّل نفسی را در این امت به وجود بیاورد. به راستی آیا آن‏گونه که حضرت در مقابل مشکلات و گرفتاری‏های ما دردمند می‏شود. ما هم در برابر کینه توزی‏ها و کم لطفی‏هایی که در حق آن حضرت می‏شود عکس‏العمل نشان می‏دهیم!؟ اگر مؤمنین حمیّت در دین نداشته باشند و نسبت به مقدساتشان حساسیت نشان ندهند، رفته رفته دین از میان می‏رود. بنابر این، امر به معروف و نهی از منکر بر همه کس واجب و لازم است و با کوتاهی در آن انواع فسق و فجور ظاهر می‏شود.
اگر جوانان ما در اعتقادشان به خود بقبولانند که امام زمان(عج) در میان آنها زندگی می‏کند و شاهد اعمالشان است، رفتار و زندگی و مرگ و حیات آنها تغییر کیفی می‏یابد. متأسفانه این ویژگی در بین جوانان ما کم رنگ شده است. شاید برای لحظاتی یا روزهایی درباره وجود مبارکش فکر کنند، اما بعد او را به فراموشی می‏سپارند. اگر آنها امام زمان(عج) را اسطوره‏ای در تاریخ به حساب آورند، اشتباه بزرگی کرده‏اند. امام زمان حضور دارد و هر عملی را که ما انجام می‏دهیم می‏بیند و می‏شنود. روزی که ما به این اعتقاد برسیم و آن را لمس کنیم، بزرگ‏ترین جهش‏ها را در راه تکامل زندگی مان برداشته‏ایم و این قدم اصلی برای تسریع در ظهور حضرت است. بنابر این، باید هر چه سریع‏تر در خود تحوّل ایجاد کنیم و خود را آماده سازیم و به آن درجه از رشد عقلی، ایمانی و اخلاقی برسیم که توان تحمل آن وجود مبارک را داشته باشیم. مطمئناً اگر به آن درجه از آگاهی برسیم، به‏طور قطع، حضرت ظهور خواهند فرمود. امام زمان(عج) در انتظار لحظه‏ای است که این تحوّلات درونی که باید در قلب و روح انسان‏ها به وجود آید، به حدّ کمال خود برسد تا حضرت بتواند ظهور کند. امام زمان(عج) در میان ما حاضر است و زندگی می‏کند، او ما را می‏بیند، ولی ما از دیدنش محروم هستیم، این ماییم که قلب و روحمان از بار گناهان پوشیده شده و قادر نیستم وجود مبارکش را درک کنیم. او از ما غیبت نکرده، ماییم که از او غیبت کرده‏ایم.(35)هشدار به مدعیان انتظاراگر کسی بر خلاف ادعای دوستی، صفاتی ضد صفات اهل بیت دارد؛ طبیعی است که در صدق ادعای او دچار تردید شویم و احیاناً تکذیبش کنیم. امام صادق(ع) در این‏باره معیار خوبی را ارائه کرده‏اند:
ما اساس هر خوبی و خیری هستیم و هر چه نیکی است از فروع ماست، یعنی ما درخت مبارک و شجره طیبه‏ای هستیم که شاخه‏های آن جز فضیلت و تقوا و خوبی میوه‏ای ندارد.
و در شمار نیکی هاست، توحید و نماز و روزه و فرو بردن خشم و بخشیدن خطا کار و دلجویی از فقیران و رعایت حال همسایگان و اعتراف به فضل صاحبان فضل.
و دشمنان ما ریشه و اصل هر شر و بدی هستند. و هر چه پلیدی و زشتی است از شاخه‏های «شجره خبیثه» آنهاست و دروغ، بخل، سخن چینی، قطع رحم، رباخواری، تجاوز به مال یتیمان، سرقت، زنا و ارتکاب هرگونه خطا و تبهکاری از آنها ناشی می‏گردد.
بنابر این، دروغ گفته است کسی که پنداشته است که با ماست، در حالی که او به گواهی اعمال زشتش وابسته به غیر ماست و از پیوند خوردگان به درخت ناپاک دشمنان ماست.(36)
این حدیث در حقیقت، هشداری به دوستان و منتظران حضرت است تا به خود آیند و در اعمال و رفتار خود بیندیشند و با تأمّل در اعمال دریابند که خلق و خو و رفتار و گفتارشان با کدام گروه مشابهت دارد و میوه کدام یک از آن دو درخت «خبیث» و «طیّب» است.
اگر دیدند آن چه از دل و مغز و اعضایشان تراوش می‏کند توحید، تقوا و طهارت است، دل خوش دارند که شاخه وجودشان با شجره طیبه اهل بیت و ذخیره آنان، یعنی امام زمان(عج) پیوند خورده است و اگر دیدند خدای ناکرده آن چه از درون و برونشان بر می‏خیزد نقطه مقابل اعمال و رفتار آن حضرت است، نه کسب و تجارتی منزه دارند، نه خانواده‏ای مزکّی، نه از فضایل اخلاقی برخوردارند و نه از قبایح عملی دورند، چشمانشان ناپاک و زبانشان نامهذب است، نگران باشند که مبادا شاخه وجودشان با شجره خبیثه دشمنان امام زمان(عج) پیوند خورده است، چرا که پیام امام زمان(عج) همان‏پیام اجداد طاهرین شان است. که در زیارت جامعه فرموده‏اند: وَوَصیّکُمْ‏التَّقْوی.
با کلام نورانی حضرت صاحب الزمان(عج) که خواهان عهد و پیمان قلبی شیعیان است، این مقال را به پایان می‏بریم:
وَ لَوْ أنَّ أشْیاعَنا – وَفَّقَهُمُ اللّهُ لِطاعَتِهِ – عَلی اجْتماعٍ مِنَ الْقُلوبِ فی الوَفاءِ بِالْعَهْد عَلَیْهِمْ لَما تَأَخَّرَ عَنْهُمْ الْیمَن بِلقائِنا؛(37)
اگر شیعیان ما – که خداوند آنها را موفق به اطاعتش بدارد – دل‏هایشان در وفابه عهد و پیمانی که با ما دارند گرد هم می‏آمد، از فیض دیدار ما محروم‏نمی‏شدند.1. استاد مطهری، با تلخیص.
2.نساء (4) آیه 141.
3. بحارالانوار، ج 52، ص 135.
4. همان، ج 52، ص 140.
5. از ابیات قصیده «بائیه‏ها شمیات» کمیت بن زید اسدی، (م 126ه.ق).
6. بحارالانوار، ج 52، ص 130.
7. بحارالانوار، ج 52، ص 130.
8. همان، ج 82، ص 140.
9. محمد رضا حکیمی، خورشید مغرب، ص 275.
10.الحمدالله که رشحاتی از حکومت جهانی مهدی در ایران اسلامی شکل گرفته، امکان تجهیز توسط حکومت در هر زمانی مهیا نیست، بنابر این، وظیفه اصلی تهیه سلاح بر عهده مسئولان نظام است.
11. بحارالانوار، ج 52، ص 366.
12. صحیفه نور، ج 20، ص 196 – 199.
13. صحیفه نور، ج 20، ص 196 – 199.
14. صحیفه نور، ج 20، ص 196 – 199.
15. صحیفه نور، ج 20، ص 196 – 199.
16. صحیفه نور، ج 20، ص 196 – 199.
17. همان.
18. همان.
19. همان، ج 21، ص 108.
20. همان، ج 7، ص 374.
21. همان، ج 7، ص 255. به نقل از: موعود، شماره دوم، ابراهیم، شفیعی سروستانی.
22. خلاصه سخنرانی رهبر انقلاب آیه اللّه خامنه‏ای، نیمه شعبان سال 1375.
23. سخنرانی رهبر انقلاب، نیمه شعبان 1418 ق. (1376 ش).
24. همان.
25. همان.
26. همان.
27. صحیفه نور، ج 14، ص 94.
28. طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 9.
29. کافی، ج 1، ص 371، ح 5.
30. ر. ک: همان، ص 194، ح 1.
31. بحارالانوار، ج 53، ص 177.
32. ر.ک: مفاتیح الجنان، اللهمّ إنّی أُجدّد له فی صبیحه یومی هذا و….
33. موعود، ابراهیم شفیعی سروستانی، پیش شماره دوم.
34. بحارالانوار، ج 53، ص 177.
35. تلخیص نوار سخنرانی شهید چمران، 59/4/13، مسجد الهادی تهران.
36. کافی، ج 8، ص 243. «نحن أصل کلّ خیر و من فروعنا کلّ برّ…».
37. بحارالانوار، ج 53، ص 177.سپیده امید ، سید حسین اسحاقی ، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما

مترجم: عباس جلالی