عدالت و قاطعیت در وقت ظهور

امام مهدی (ع) در راه و کار خود سازش‏ناپذیر است و در اجرای حدود و احکام الهی و مبارزه با ستمگران قاطعیتی خدایی دارد، چشم‏پوشی و مسامحه‏ای در راه و روش او نیست، از ملامت ملامتگران نمی‏هراسد، از هیچ مقام و قدرتی نمی‏ترسد، و بدون هیچگونه ملاحظه‏ای تبهکاران را کیفر می‏کند و صالحان زاهد و ساده‏زی و بی‏آلایش را در مصادر امور می‏گمارد. قاطعیت، خصلت همه رهبران راستین الهی است، و این خصلت در وجود مبارک امام مهدی (ع) در حد اوج و کمال است. و معیار پاکسازی اجتماعات بشری همین است. عینیت‏یافتن عدالتی فراگیر و ریشه‏سوزی هر ظلم و ستم باید بدون کمترین ترحم و ارفاق و استثنایی صورت گیرد، بطوری که در هیچ جای جهان علت فساد و عامل بیدادی برجای نماند، تا بتواند بتدریج‏به مناطق دیگر نفوذ کند، و به توطئه و کارشکنی در کار سامان بخشیدن به جامعه بشری بپردازد. این تجربه همه دوران تاریخ است که سازش و ارفاق و ملایمت در پاکسازی جامعه و زدودن علل و عوامل ناراستی و نادرستی و تجاوزطلبی، همواره موجب گردیده است تا پس از گذشت اندک زمانی، نیروهای ضدحق و ضد عدل در سازماندهی مجددی تشکل یابند، و از پشت‏به نیروهای مردمی و انقلابی یورش آورند، و ضربه‏های کاری وارد سازند، و آنان را بکلی از پای درآورند، یا دست‏کم تضعیف کنند و در راه و کارشان ناموفق سازند. این موضوع تجربه همیشگی تاریخ است. و دیگر بار، در دوران ظهور بزرگ، این واقعیت نادیده گرفته نمی‏شود، تا پاکسازی بزرگ و ریشه‏ای جامعه بشری تحقق خارجی یابد، و از هر شکست و ناتوانی و سستی در امان ماند. از اینرو، امام منجی، در سراسر اندام جامعه بشری سلولی فاسد بر جای نمی‏گذارد، و هر خس و خاشاکی را از مسیر انسان برمی‏دارد، و هر فسادی را در نطفه خفه می‏کند، و هر ستمی را از ریشه می‏خشکاند. در همه جریانهای فاسد و ضدانسانی، همه عاملان، زمینه‏سازان و دستیاران آن جریانها را از دم تیغ می‏گذراند. امام باقر (ع): یقوم‏القائم… علی‏العرب شدید، لیس شانه الاالسیف… ولایاخذه فی‏الله لومه‏لائم. (1) – (امام) قائم قیام می‏کند… بر اعراب سختگیر است و راه (و روش) او شمشیر (به به کارگیری سلاح) است. و در راه اجرای (برنامه‏های) الهی از ملامت ملامتگری بیم نمی‏کند. تبلیغات دشمنان داخلی و خارجی و بوق و کرناها و تکفیرهای داخلی و ارتجاعی در او هیچ اثری نمی‏گذارد، و او را به مصلحت‏سنجی مجبور نمی‏سازد. این روش ارزشمند، در عین دشواریهای فراوانی که همراه دارد، از جهتی نیز کارها را آسان می‏کند، چون آنان که اندیشه رخنه کردن در صفوف نهضت و انقلاب جدید را در سر می‏پرورانند و شیوه فتنه‏گری را در پیش می‏گیرند، هنگامی که با قاطعیتی خلل‏ناپذیر روبرو گشتند و راهی برای نیرنگ‏بازی و نفوذی‏گری در پیش خود ندیدند، دست از هر خطا و انحراف برمی‏دارند و از هرگونه حرکتهای مخفیانه و کارشکنیهای پنهانی و سرمایه‏گذاریهای مرموز دست می‏شویند. امام مهدی (ع)، با ایجاد بیم و دلهره و ترسهای عمیق و راستین، بسیاری از گروههای مخالف و ستم‏پیشه را مجبور به ترک راه و روش خود می‏کند و به تسلیم وامی‏دارد. از اینرو، در احادیث آمده است که از شمشیر برنده و اراده قاطع امام و یارانش همه اهریمنان می‏هراسند، و ترسی گران بر روان دژخیمان خون‏آشام سایه می‏افکند، و لرزه بر اندام خودکامگان و طاغوتان می‏افتد. و این خود عامل بزرگی در پیروزی کامل آن امام منجی است. با این رعب و ترس، بسیاری مقاومتها درهم می‏شکند، و بسیاری از مردمان به راه بازمی‏گردند و از تجاوز به حقوق دیگران و زیر پا نهادن مسؤولیت و تکلیف و حرمت انسانها دست‏برمی‏دارند. امام صادق (ع): بیناالرجل علی راس‏القائم یامرو ینهی اذا امر بضرب عنقه، فلا یبقی بین‏الخافقین جشی‏ءج الا خافه. (2) – در همان هنگامی که شخصی نزد قائم ایستاده و به امر و نهی مشغول است (3) ناگاه (امام) امر می‏کند که او را بکشند. اینست که در خاور و باختر زمین چیزی نمی‏ماند مگر اینکه از (قاطعیت و اجرای عدالت) او می‏هراسد. انسانهای استثمارگر، ستم‏پیشه، خون‏آشام و بداندیشان دیوسیرت، در برابر خود قدرت و نظامی را می‏بینند که ذره‏ای از حق و حقوق مردمان را نادیده نمی‏گیرد، و کاهی را از کوهی جدا می‏سازد، و زشت‏کرداران و گناهکاران را بدون ذره‏ای چشم‏پوشی کیفر می‏دهد، و حد و حدود الهی را بدون کمترین ارفاق به اجرا درمی‏آورد، و قانون عدل و حق درباره بزرگ و کوچک و فقیر و غنی و عالم و جاهل و خویش و بیگانه عملی می‏سازد. و اینچنین شیوه و روشی نرمش‏ناپذیر و استوار، اطاعت و فرمانبرداری همگان را موجب می‏گردد. امام باقر (ع): کانی باصحاب‏القائم و قد احاطوا بما بین‏الخافقین لیس من شی‏ء الا هو مطیع لهم. (4) – گوییا یاران قائم را می‏بینم که بر خاور و باختر گیتی مسلط شده‏اند، و هیچ چیز نیست مگر آنکه از آنان فرمان می‏برد. و اینچنین شیوه و روشی می‏تواند نجات‏بخش بشریت‏باشد، و شبکه‏های پیچیده بیدادگران و دنیاداران را از دست و پای بشریت مظلوم بردارد، و راحت و آسایش واقعی همگان را فراهم سازد. در جبهه خارجی موفق می‏شود حرکتهای ضد مردمی را درهم بشکند، و یک تن از ضد مردمان را باقی نگذارد، و در جبهه داخلی توفیق می‏یابد تا به پاکسازی بزرگ دست‏یازد و همه منافقان نامرئی و نفوذیان و ریاکاران و تزویرگران ظاهرالصلاح را ریشه‏کن کند، و توده‏های نجیب انسانی را از شر هر نیرنگ و مکر و ترفند و فریبی آسوده سازد، و امنیت واقعی را بر سراسر اجتماعات انسانی حاکم گرداند. بنابراین، روش امام در برخورد با تبهکاران داخلی و انحرافها و فسادهای اجتماعی دست کمی از درگیری با جبهه خارجی و دشمنان سلاح به دست و آشکار جهانی ندارد. کشتار و جنگ در راه و روش امام موعود (ع) تنها برای از میان برداشتن حاکمان و زمامداران مسلط بر کشورهای جهان نیست، بلکه قاطعیت در برابر حکومتهای خودکامه مقدمه‏ای است‏برای اصلاح جامعه‏ها و ایجاد دگرگونی اساسی در ماهیت روابط اجتماعی، و سرانجام اجرای دقیق عدالت اجتماعی در همه شؤون زندگی. به این جهت امام نه تنها در جنگها و لشکرکشیها با دشمنان خارجی دست‏به کشتار می‏زند و موانع راه را با قاطعیت از سر راه برمی‏دارد، بلکه در برابر هر گونه فساد و انحراف در داخل جامعه اسلامی نیز قاطعانه می‏ایستد و علل و عوامل آن را نابود می‏کند. در این تردیدی نیست که روشهای سازشکارانه و مصلحت‏اندیشانه در برابر فساد داخلی، بتدریج جامعه را تباه می‏سازد، یعنی از درون دچار مشکلاتی می‏کند. که از هرگونه سامانیابی مانع می‏گردد، و کم‏کم مفاسد داخلی نظام را از اعتبار می‏اندازد، و جامعه را به سقوط می‏کشاند، و اجرای حق و عدل را ناممکن می‏کند. از اینرو، ساختن جامعه‏های بشری قاطعیتی نرمش‏ناپذیر می‏خواهد و دوری دقیق از هرگونه ملاحظه‏گرایی و سازشکاری. امام علی (ع): لا یقیم امرالله – سبحانه – الا من لایصانع ولا یضارع، ولا تتبع‏المطامع. (5) – دین خدا را نمی‏توانند ترویج کنند مگر کسانی که سازشکار نباشند، (و با دنیادوستان و رفاه‏طلبان) همسو نشوند، و دل در گرو طمعها و خواهانیها نداشته باشند. راه و روش امام مهدی (ع)، شکوفایی راستین این اصول و معیارهاست، نه سازشی در آن راه دارد و نه طمعی به مال دنیاداری، هیچ انگیزه‏ای در کار نیست جز رضای خدا و اجرای عدالت مطلق. امام علی (ع): … و لیطهرن‏الارض من کل غاش… (6) – … زمین را از هر انسان نیرنگ‏باز (و فریبکار) پاک می‏سازد… کسانی که در مبانی عقیدتی و ایمانی چون دیگرانند و بظاهر معتقد و مسلمان حساب می‏شوند، لیکن در عمل و در روابط اجتماعی دچار انحرافند و در مسائل مالی و اقتصادی فریبکارند و غش به کار می‏برند، مورد تصفیه و پاکسازی قاطع و انعطاف‏ناپذیر امام قرار می‏گیرند، و با نابودی این طبقه زالوصفت که در شمار اندک نیستند، مردمان به امنیت اقتصادی خواهند رسید در کنار دیگر امنیتهای اجتماعی. امام کاظم (ع): … الثانی عشر منا سهل‏الله له کل عسیر… و یبیر به کل جبار عنید، و یهلک علی یده کل شیطان مرید… (7) – … خداوند برای دوازدهمین (امام) از خاندان ما هر دشواری را آسان می‏گرداند، و به دست او هر جبار سرسختی نابود می‏شود و هر شیطان سرکشی هلاک می‏گردد. از شیوه‏های امام موعود (ع)، برای محو طاغوتان و جباران،عدم پذیرش توبه است. و این، موضوعی است‏بسیار مهم، که از نفوذ عناصر ناباب و نالایق و دوگانه و ناخالص یا متظاهر، در صفوف انقلابیون جلوگیری می‏کند. روشن است که با پیدایش تحول و انقلاب در جامعه، مردم به دو گروه تقسیم می‏شوند: 1- گروهی که پیش از انقلاب و نظام جدید خود را برای تحول و دگرگونی آماده کرده بودند و اندیشه و افکار خویش را از پیرایه‏ها و معیارهای نادرست پیشین رها ساخته بودند. این دسته با پدید آمدن انقلاب و تحول در نظام اجتماعی، بدون دشواری، معیارهای جدید را می‏پذیرند و خود را با جامعه نوبنیاد و ضوابط آن تطبیق می‏دهند و با تفکر و حرکت نوین هماوا و هماهنگ می‏گردند. 2- کسانی که روشها و معیارهای واپس‏گرای جامعه پیشین در تار و پود وجودشان نفوذ کرده و به اندیشه و عمل آنان فرم و شکل بخشیده است و منافعشان نیز در همان است. این گروه با همان اندیشه‏ها خو گرفته‏اند و آن اندیشه‏ها و معیارها جزء شخصیتشان شده است. اینان در هر جامعه و محیطی قرار گیرند جز به همان اصول پیش‏ساخته خویش به چیزی نمی‏اندیشند، و منافع خود را نیز در سایه همان روشها و اندیشه‏ها تامین شده می‏یابند. این گروه با پدید آمدن تحول و انقلاب و واژگونی نظامهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ارزشی پیشین، دچار مشکل اساسی می‏گردند; زیرا از یک سو با حرکت انقلابی و دگرگونساز جدید روبرو هستند که اصول و معیارهای تازه‏ای عرضه می‏کند، که در بسیاری از موارد کاملا با اصول پیشین متضاد و ناسازگار است. از سوی دیگر گرفتار افکار و اندیشه‏های پیشین و خصلتهای منافع‏طلبانه خود هستند، که در ژرفای روح آنان رسوخ کرده است، بویژه که منافع خود را نیز در سایه آن معیارها پایدار می‏دانند. گروه دوم در رویارویی با انقلاب دو دسته می‏شوند: دسته‏ای کوتاه‏فکر و سطحی‏نگر، که در برابر انقلاب و نظام جدید می‏ایستند و در برابر اندیشه‏های نوین مقاومت می‏کنند. این دسته زود از میان می‏روند، و برای نیروهای انقلابی رویارویی با این گروه چندان دشوار نیست. دسته دوم کسانیند که اصولی و بنیادی فکر می‏کنند و پویایی و بالندگی حرکت جدید و انقلابی را درک می‏کنند و ستیز با آن را ناممکن می‏شناسند. اینان بظاهر به حرکت نوین تن می‏دهند و آن را می‏پذیرند، لیکن در درون و باطن به هرگونه کارشکنی دست می‏یازند. این دسته در ظاهر انقلابی و طرفدار مبانی جدیدند و در باطن ضدانقلاب و معتقد به اصول گذشته‏اند. گرایش این نوع از مردم و گروهها به انقلاب، و ناشناخته ماندن آنان یا طرد نشدن آنان، همواره، مشکل اساسی هر انقلاب است و عامل اصلی انحراف در مبانی انقلابها. این طبقه با نفوذ در صفوف انقلابیون، حرکت نو را دچار انحراف و چرخش به عقب و واپس‏گرایی می‏سازند، و اندک‏اندک افکار و اندیشه‏های واپس‏گرای خود را در قالب تعبیرها و واژه‏های نو در جامعه جا می‏زنند، و مبانی انقلاب را بتدریج از محتوای اصلی تهی می‏سازند، و کم‏کم انقلاب را به ضدانقلاب تبدیل می‏کنند. و این امری است که همواره تجربه شده است. لیکن مایه عبرت نگشته است. یکی از راههای اصلی نفوذ این خائنان خادم‏نما و ضدانقلابیون انقلابی‏نما و سرمایه‏داران و طاغوتان بظاهر مردمی، توبه است. البته توبه می‏تواند راست و درست‏باشد و شخص تائب براستی گذشته‏ها را پس پشت افکنده و به راه بازگشته باشد، و هم می‏تواند ظاهری فریبکارانه صورت گیرد. تشخیص درست‏حقیقت توبه کاری دشوار است و اگر این دشوار حل نگردد حل مشکل نفوذ عناصر ناباب و ضد عدل و ضد ارزش در صفوف انقلاب دشوار است. (8) این مشکل درباره داوری و قضاوت نیز هست که افراد مجرم – بویژه متمکنان و طاغوتان مالی و سیاسی و نظامی – با زیرکی و هوشیاری و با استفاده از افراد متخصص که از راههای فرار قانونی اطلاع دارند، می‏توانند بیگناه را مجرم و مجرمان را بیگناه جلوه دهند و حق را ناحق کنند. (9) در جامعه مهدوی (ع) که سره از ناسره و منافق و طاغوت و طاغوتچه از دیگران جدا می‏شوند و همه مجرمان کیفر می‏یابند، و همه حقها به حقداران می‏رسد، این دو مشکل چگونه حل می‏شود که راه فراری باقی نماند؟ در احادیث که در آنها اندکی از راهها و روشهای امام مهدی (ع) ترسیم شده است‏به دو موضوع اساسی در این زمینه اشاره شده است: 1- امام و یاران او در قضاوت چون داود پیامبر (ع) قضاوت می‏کنند، یعنی باعلم باطن‏بینی و احاطه به منویات و اندیشه‏های باطنی اشخاص و افراد، مجرمان را مجرم اعلام می‏کنند و بیگناهان را بیگناه، و در آن دوران دیگر نیازی به شاهد و بینه و ارائه مدارک و دلائل نیست. با استفاده از این شیوه الهی است که کار قضاوت بسرعت انجام می‏گیرد، و هر مجرم و تبهکار در دم به کیفر می‏رسد، و حقی از مظلومی ضایع نمی‏گردد. امام صادق (ع): لن تذهب‏الدنیا حتی یخرج رجل منا اهل‏البیت‏یحکم بحکم داود و آل داود لایسال‏الناس بینه. (10) – دنیا پایان نمی‏پذیرد تا مردی از خاندان ما قیام کند، که چون داوود (ع) و آل داود قضاوت کند، و از کسی (برای داوری) دلیلی نخواهد. شیخ مفید می‏گوید: « چون قائم آل محمد (ص) قیام کند، مانند حضرت داود (ع) یعنی برحسب باطن، قضاوت کند، و بی‏هیچ نیازی به شاهد حکم دهد. خداوند حکم را به او الهام می‏کند. و او بر طبق الهام الهی حکم کند، مهدی، نقشه‏های پنهانی هر گروه را بداند و به آنان آن نقشه‏ها را بگوید. مهدی، دوست و دشمن خود را با نگاه بشناسد.» (11) مشکل نفوذ عناصری نفوذی نیز در پرتو همین اصل حل می‏شود، زیرا که افکار و اندیشه‏های افراد بر امام و یاران او (12) آشکار است، و ظاهرسازیها و نیرنگهای آنان تاثیری ندارد. به این جهت است که توبه اشخاص پذیرفته نمی‏شود. (13) امام باقر (ع): یقوم‏القائم بامر جدید … و. قضاء جدید، علی‏العرب شدید، لیس شانه الا بالسیف، لایستتیب احدا، ولا یاخذه فی‏الله لومه لائم. (14) – قائم (ع) قیام می‏کند با شیوه‏ای نو… و روشی تازه در قضاوت. بر عربها سختگیر است، شیوه او تنها شمشیر است و توبه کسی را نمی‏پذیرد و در (راه) اجرای احکام الهی از ملامت ملامتگری نمی‏هراسد. امام باقر (ع): – زراره:… قلت ایسیر، بسیره محمد (ص)؟ قال: هیهات هیهات یا زراره ما یسیر بسیرته. قلت: جعلت فداک لم؟ قال ان رسول‏الله (ص) سار فی امته باللین کان یتالف‏الناس، والقائم یسیر بالقتل… ولایستتیب احدا… . (15) – زراره می‏گوید: از امام باقر (ع) پرسیدم: آیا قائم، با مردمان، مانند پیامبر (ص) رفتار نمی‏کند؟ فرمود: هیهات، هیهات! مانند پیامبر (ص) رفتار نمی‏کند. گفتم: فدایت گردم چرا؟ گفت: پیامبر با ملایمت‏با مردم رفتار می‏کرد، و می‏کوشید تا محبت مردم را، در راه دین، جلب کند و تالیف قلوب نماید. اما قائم با شمشیر با مردم روبرو می‏شود… و توبه‏ای از کسی نمی‏پذیرد… قاطعیت الهی امام مهدی (ع)، در برابر همه عناصر فتنه‏انگیز و تجاوزطلبی است که به حق و عدل پشت کرده‏اند و از تجاوز به حقوق و سلطه‏طلبی دست‏بردار نیستند. این عناصر – داخل باشند یا خارج، به ظاهر مسلمان باشند یا کافر – بدون استثنا با شمشیر فراگیر امام روبرو خواهند شد، و جامعه از وجود این ضدانسانها پاکسازی خواهد گردید. امام باقر (ع): اذا قام‏القائم سار الی‏الکوفه، فیخرج منها بضعه عشر للاف انفس… علیهم‏السلاح فیقولون له: ارجع من حیث جئت فلا حاجه لنا فی بنی فاطمه فیضع فیهم‏السیف حتی یاتی علی آخرهم، ثم یدخل‏الکوفه فیقتل بها کل منافق مرتاب و یهدم قصورها، و یقتل مقاتلیها حتی یرضی‏الله – عزوجل – . (16) – آنگاه که قائم قیام کند به کوفه درآید، پس چندین هزار (جنگجوی) سلاح به دست‏سر برآورند و به امام مهدی گویند: بدانجا که آمدی بازگرد که ما را نیازی به فرزندان فاطمه نیست. امام آنان را تا آخرین نفرشان می‏کشد، سپس به کوفه داخل می‏شود و (در داخل شهر) هر منافق شک‏گرایی را می‏کشد، و کاخهای شهر را ویران می‏کند، و سلاح به دستان را از دم تیغ می‏گذراند، تا خدای بزرگ (از کشتن این دشمنان دین و عدل) خشنود گردد. چنانکه از این حدیث آشکار می‏شود جامعه از همه عناصر ناباب و ریاکار پاک می‏گردد، و مظاهر زیست اشرافیگری ویژه نظامهای طبقاتی و سرمایه‏داری چون قصرها و کاخها که مسکن طبقات بالای جامعه است، به دست‏با کفایت امام مهدی (ع) ویران می‏گردد. از جمله اموری که امام مهدی (ع) را در اجرای دقیق قانون حق و عدل و عملی شدن ریز و درشت قوانین حدود و قصاص، یاری می‏رساند یاران با صلابت و استوار و آشتی‏ناپذیر امام‏اند. یاران امام – افزون بر کمالات معنوی و جهات باطنی که دارا هستند – چون طبق تعبیر احادیث اکثر جوان هستند، (17) قاطع و خشن و دور از هر گونه ملاحظه‏کاری و مصلحت‏سنجی برنامه‏ها را عملی می‏سازند، و حق را به حقداران باز می‏گردانند، و تبهکاران را بی‏ترحم کیفر می‏دهند. دیگر اینکه ذهن ایشان از مفاهیمی عوضی به نام اسلام و دین خدا انباشته نشده است که در هر راه و کار دچار تردید شوند و نتوانند قاطع و سریع به پاکسازی و اجرای احکام خدا دست‏یازند. آنان تنها از امام مهدی احکام خدا و آیین اسلام را می‏آموزند و ذهنیت پیش‏ساخته‏ای ندارند. همچنین آنان از امام خویش بی‏چون و چرا و بطور کامل پیروی می‏کنند. و این نیز موجب اجرای بیدرنگ و سازش‏ناپذیر مقررات و احکام است. این اطاعت کامل، برخاسته از امام‏شناسی آنان است و اینها همه موجب می‏گردد تا در اجرای احکام اسلام ناب و خالص از هیچ چیز بیم نداشته باشند، و هیچ عاملی هرچند بزرگ و سرسخت مانع کار آنان نگردد، و احکام مو به مو اجرا شود، گرچه دشواریهای فراوان و تصفیه‏های بزرگ و خونریزیهای سیل‏آسایی را به همراه داشته باشد. پاورقیها 1- «غیبت نعمانی‏»/233. 2- «غیبت نعمانی‏»/ 240. 3- یعنی خود از مسؤولان است. 4- «موسوعه‏الامام‏المهدی – ع -»، الکتاب الثالث، 454، به نقل از «بحار». 5 – «نهج‏البلاغه‏»/1137. 6 – «بحار» 51/120. 7- «کمال‏الدین‏» 2/369. 8 – شناسایی بیشتر این افراد البته ناممکن نیست، به شرط اینکه دقتهای فراوان به کار رود و معیارها و ضوابط دقیق انقلابی در دست‏باشد و به دست افراد دلسوز و قاطع و کاردان اجرا شود. 9- با قضاوت درست و حساب شده و با وجود قاضیان بصیر و مؤمن پیشگیری از این ترفندها – بطور اکثر – نیز امکان‏پذیر است. 10- «بحار» 52/319; «کافی‏» 1/397. 11- «خورشید مغرب‏»/ 35 به نقل از «ارشاد مفید»/ 365 -366. 12- امام مهدی (ع) به یاران طراز اول خود علومی می‏آموزد که با کمک آن می‏توانند از چنین شیوه‏هایی استفاده کنند. 13- در «عدم پذیرش توبه‏» در زمان امام مهدی (ع) حرفهایی گفته‏اند: در این نوشته، قدر مسلم آن که توبه ریاکارانه صوری است مطرح گردید. علامه مجلسی در این مورد می‏گوید: «توبه کسانی را قبول نمی‏کند که می‏داند در باطن کافرند…» «بحار» 52/349. 14- «بحار» 52/354. 15- «بحار» 52/353; «غیبت نعمانی‏»/ 231، با اندکی اختلاف. 16- «بحار» 52/338; مکیال‏المکارم 1/147. 17- در احادیث آمده است: «اصحاب‏المهدی شباب لاکهول فیهم الا مثل کحل‏العین والملح فی‏الزاد و اقل‏الزادالملح: یاران امام مهدی جوانان هستند که سالخورده‏ای میان آنان نیست، مگر به مقدار سرمه در چشم و نمک در غذا، و کمترین بخش غذا نمک است.» «منتخب‏الاثر» 484. فصلنامه موعود پیش شماره 2

محمد حکیمی