علم امام معصوم

قرآن مجید اشاراتی به این مسأله در آیات متعدد دارد:در یکجا می‏فرماید:واذا جائهم امر من الامن او الخوف اذاعوا به و لوردوه الی الرسول والی اولی الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم ولولا فضل الله علیکم و رحمته لاتبّعتم الشیطان الا قلیلا:«و هنگامی که خبری از پیروزی یا شکست به آنهابرسد (بدون تحقیق) آن را شایع می‏کنند، در حالی اگر آن را به پیامبر و اولوالامر از میان مسلمین که آگاهی کافی و قدرت تشخیص دارند، ارجاع دهند آنها که اهل ریشه یابی مسائل هستند از آن آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا نبود همه شما جز عده کمی از شیطان پیروی می‏کردید».(نساء – 83)و در آیه دیگر می‏فرماید:فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون:«از کسانی که اهل علم و دانشند بپرسید اگر چیری را نمی‏دانید».(نحل – 43، انبیاء 7) .* * * آیه نخست نشان می‏دهد که افرادی از میان مسلمانان ناآگاهانه در مسیر پخش شایعات که احیانا به وسیله دشمنان اسلام و منافقان ساخته و پرداخته می‏شد قرار می‏گرفتند، گاه شایعه پیروزی، و گاه شایعه شکستها، و گاه شایعات دیگر واین امر، مایه غفلت و بی خبری و گاه سبب تضعیف روحیه مسلمانان می‏شد، قرآن می‏گوید،«مسلمانان باید در این گونه مسائل مهم اجتماعی که از آن آگاهی ندارند به پیامبر اسلام (ص) یا اولی‏الامر مراجعه کنند».اولی الامر یعنی صاحبان فرمان، به یقین در اینجا به معنی فرماندهان جنگی نیست، چرا که به دنبال آن می‏گوید: آنهایی که استنباط امور می‏کنند (یعنی مسائل را از ریشه مورد بررسی قرار می‏دهند) از این گونه امور اگاهند، و مردم ناآگاه باید به آنها مراجعه کنند(توجه داشته باشید«یستنبطونه»از ماده«نبط»- بر وزن «فقط» – در اصل به معنی نخستین آبی است که از چاه می‏کشند و از ریشه‏های زمین خارج می‏شود، از همین رو به دست آوردن هر حقیقتی را از دلائل و شواهد مختلف استنباط می‏گویند).این تعبیر درباره عالمان صادق است نه فرماندهان جنگی و نه امرا، به این ترتیب مسلمانان را موظف می‏کند که در مسائل حساس و سرنوشت ساز به آگاهان و صاحبان امر مراجعه کنند.در اینکه منظور از «اولوالامر»در اینجا کیانند؟ باز در میان مفسران گفتگو است، بعضی چنانچه گفته شد آن رابه معنی امیران لشکر (مخصوصا لشکریانی که پیامبر در آن حضور نداشت) تفسیر کرده‏اند و بعضی به معنی علماء و فقهاء، و بعضی به معنی خلفای چهارگانه نخستین و بعضی به معنی اهل عقد وحل «سردمداران جامعه )و گروهی به معنی امامان معصوم (ع) دانسته‏اند .از میان این پنج تفسیر، تفسیر آخر از همه مناسب‏تر به نظرمی رسد، زیرا درذیل آیه دو ویژگی برای «اولوالامر»ذکر شده که نمی‏تواند درباره غیر معصوم صادق باشد.نخست اینکه بطور قاطع می‏گوید:«اگر مراجعه به اولوالامر کنند، آنان که از ریشه مسائل آگاهند راهنمائیشان می‏کنند»و ظاهرااین تعبیر آن است که علم آنها هرگز آمیخته به جهل و شک و خطا نیست، و این در مورد غیر معصومین صدق نمی‏کند.دیگر اینکه وجود اولوالامر را نوعی فضل و رحمت الهی می‏شمردند که اطاعت آنها مردم را از متابعت شیطان باز می‏دارد(ولو لا فضل الله علیکم و رحمته لا تبعتم الشیطان الا قلیلا).روشن است که تنها متابعت و پیروی معصومین می‏تواند انسان را از گمراهی و متابعت شیاطین به طور قطع باز دارد، چرا که افراد غیر معصوم خود ممکن است لغزش پیدا کنند و گرفتار خطا و گناه شوند و بازیچه دست شیطان گردند!به همین دلیل در احادیث متعددی که از طرق اهل بیت (ع) و اهل سنت به ما رسیده، اولوالامر در این آیه به معنی امامان معصوم تفسیر شده است .در حدیثی مرحوم طبرسی در مجمع البیان از امام باقر (ع) نقل می‏کند:هم الائمه المعصومون:«آنان امامان معصومند».(128)و در حدیثی که در تفسیر عیاشی از امام علی بن موسی الرضا(ع) نقل شده می‏خوانیم :یعنی آل محمد، و هم الذین یستنبطون من القرآن و یعرفون الحلال و الحرام و هم حجه الله علی خلقه :«منظور آل محمدند (ص) و آنها کسانی هستند که از قرآن استنباط می‏کنند و حلال و حرام را می‏شناسند و آنها حجت خدا بر خلق او هستند».(129)و در حدیث دیگری که در «کمال الدین صدوق »از امام باقر (ع) می‏خوانیم: و من وضع ولایه الله و اهل استنباط علم الله فی غیر اهل الصفوه من بیوتات الانبیاء فقد خالف امر الله!:«کسی که ولایت خداو اهل استنباط علم الهی را در غیر برگزیدگان از اهل بیت انبیاء قرار دهد با اوامر الهی مخالفت کرده است».(130)* * * در مورد آیه دوم یعنی فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون که در دو سوره قرآن مجید(نحل – 43وانبیاء7)آمده است، به همگان دستور می‏دهد که اموری را که نمی‏دانند از اهل ذکر سؤال کنند.بدون شک، ذکر در اینجا به معنی آگاهی و اطلاع است، و «اهل ذکر» آگاهان و مطلعان را به طور کلی شامل می‏شود، به همین دلیل به این آیه در مورد مسأله تقلید، و رجوع جاهل به عالم، استدلال شده است، ولی مصداق اتم و اکمل آن، کسانی هستند که علم آنها از علم پیامبر(ص) و خدا سرچشمه می‏گیرد، علم آنها علمی است خالی از اشتباه، علمی است توأم با مقام عصمت به همین دلیل این آیه در مورد اهل بیت (ع) به امامان معصوم تفسیر شده است از جمله در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع) می‏خوانیم که در پاسخ سؤال از آیه بالا فرمود:نحن اهل الذکر و نحن المسئولون:«اهل ذکر مائیم و از ما باید سؤال کرد».(131)قابل توجه این است که همین مطلب یا نزدیک به آن از تفاسیر دوازده گانه اهل سنت نقل شده است (منظور از تفاسیر دوازده گانه تفسیر «ابویوسف» و «ابن حجر»و «مقاتل بن سلیمان» و تفسیر «وکیع بن جراح» و تفسیر«یوسف بن موسی القطان» و تفسیر «قتاده» و تفسیر «حرب الطائی» و تفسیر«سدی» و تفسیر«مجاهد» و تفسیر«مقاتل بن حیان» و تفسیر«ابی صالح»،و تفسیر«محمدبن موسی شیرازی» است .در این تفاسیر از ابن عباس نقل شده است که منظور از آیه «فاسئلوا اهل الذکر هو محمد وعلی و فاطمه و الحسن و الحسین علیهم السلام، هم اهل الذکر والعلم و العقل والبیان، و هم اهل بیت النبوه…»:«آنها محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع)اند آنها اهل ذکر و علم و عقل و بیانند و آنها اهل بیت نبوتند.(132)کوتاه سخن اینکه: مفهوم آیه هر چند وسیع و گسترده است، ولی نمونه کامل و جامع آن در امامان معصوم تصور می‏شود که علمشان خالی از خطا و هر گونه اشتباه است، و از اینجا روشن می‏شود که نزول آیه در موزد نشانه‏های انبیای پیشین و تورات و انجیل و سؤال از علمای یهود و نصاری منافاتی با آنچه در معنی آیه گفته شد ندارد.یاد آوری همانگونه که در بحث علمی مقام انبیاء در جلد هفتم این مجموعه آوردیم، پیامبران الهی که مأموریت هدایت انسانها در تمام جنبه‏های مادی و معنوی را دارند و قلمرو مأموریتشان جسم و جان، و دنیا و آخرت، می‏باشد، باید سهم بسیار بزرگی از علم و دانش داشته باشند تا بتوانند به خوبی این مأموریت را انجام دهند.امامانی که جانشینان پیامبرند نیز همین حکم را دارند، آنها باید علم و دانشی درخور مأموریت عظیمشان داشته باشند تا مردم به آنها اعتماد کنند و دین و آئین خود را در اختیار آنان بگذارند.این علم و دانش باید خالی از خطا و نقص و اشتباه باشد و گرنه جلب اعتماد نمی‏کند و مردم به خود اجازه می‏دهند که پاره‏ای از نظرات خود را بر نظرات پیامبر وامام مقدم بشمارند، به این عنوان که پیامبر و امام هم خطا می‏کند و نباید صد در صد تسلیم او بود، پس اعتماد مطلق در گرو مقام عصمت آنهااست .قرآن مجید در مورد پیشوای بنی اسرائیل «طالوت» می‏گوید:ان الله اصطفاه علیکم و زاده بسطه فی العلم و الجسم:«خداوند او را بر شما برگزیده و «علم» و «توان جسمی» او را وسعت بخشیده است».(بقره – 247)به این ترتیب در برابر بهانه جویان بنی اسرائیل که می‏گفتند طالوت از یک خانواده فقیر و ناشناخته است و دستش از مال دنیا تهی است، فرمود رکن اصلی حاکمیت الهی «علم» و «قدرت» است که خدا به او بهره کافی از آن داده است.در مورد حضرت یوسف (ع) هنگامی که خود را شایسته عهده دار شدن بخشی از حکومت مصر، یعنی اداره بیت المال، معرفی می‏کند، روی مسأله علم و آگاهی و امانتداری تکیه می‏نماید:قال اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم:«مرا در رأس خزانه‏داری این سرزمین قرارده چرا که من حافظ و نگهدار و عالم و آگاهم».(یوسف – 55)حتی همانگونه که در مورد علم انبیاء گفتم که آنها حداقل باید از بخشی از جهان غیبت آگاه باشند تا بتواند مأموریت خود را به خوبی انجام دهند،درباره امامان نیز صادق است ،مأموریت آنها نیز جهانی است، باید از اسرار جهان آگاه باشند، مأموریت آنها به گذشته و آینده پیوند خورده است، چگونه ممکن است از گذشته و آینده‏آگاه نباشند و مأموریت خود را به خوبی انجام دهند، و برای همه برنامه ریزی کنند.قلمرو مأموریت آنها ظاهر و باطن اجتماع و درون و برون مردم را شامل می‏شود، انجام این امور مهم بدون آگاهی از علم غیب ممکن نیست، این همان چیزی است که در حدیث امام صادق (ع) با تعبیر بسیار جالبی آمده است :می‏فرماید:من زعم ان الله یحتج بعبد فی بلاده ثم یستر عنه جمیع ما یحتاج الیه فقد افتری علی الله:«کسی که گمان کند خدا بنده‏ای را حجت خویش در زمین قرار داده، سپس تمام آنچه را او به آن نیاز دارد از وی پنهان می‏کند بر خدا افترا زده است»!(133)آری آگاهی از اسرار نهان در حال و گذشته و آینده در واقع ابزاری است برای انجام مأموریت مهم هدایت انسانها و حجت الهی بودن .کوتاه سخن اینکه نخستین شرط برای تصدی مقام امامت علم و آگاهی و دانش است نسبت به تمام معارف دینی، نیازهای مردم، و آنچه در امر تعلیم و تربیت و هدایت و اداره جوامع انسانی لازم است، و بدون چنان علمی این مسئولیت هرگز به انجام نمی‏رسد.128- مجمع البیان، جلد 3، ص 82.
129- تفسیر کنز الدقائق، جلد 3، ص 486.
130- همان مدرک، ص 486.
131- تفسیر برهان، جلد 2، ص 369.
132- احقاق الحق، جلد 3، ص 482.
133- بصائرالدرجات مطابق نقل بحار، جلد 26، ص 137.پیام قرآن ،جلدنهم ،آیه الله مکارم شیرازی با همکاریجمعیازفضلاء‏