فلسفه اعجاز از مباحث مربوط به علم کلام , در بخش پیامبرشناسی است , و ارتباطی با بحث های علوم قرآنی ندارد.بنابراین پاسخ به این سؤال که چه نیازی به معجزه است و چرا پیامبران بـه اعـجـاز روی مـی آوردنـد, خـارج از حـوزه علوم قرآنی است .در این جا فقط به این نکته اشاره مـی کنیم که یکی از راه های شناسایی پیامبران راستین از مدعیان دروغین , اعجاز بوده است .زیرا اعـطـای چـنـیـن قدرتی ازسوی خداوند بر انجام کارهایی که در توان هیچ بشری نبوده است به کسانی که ادعای دروغین نبوت دارند به گمراهی مردم و اغرا به جهل ایشان می انجامید.و این با هدف رسالت که هدایت و سعادت مردم است منافات می داشت .
اعجاز در لغتدر لـغـت بـرای ایـن واژه سه معنا ذکر گردیده است که عبارتند از: فوت و از دست دادن , ناتوان یافتن و ناتوان نمودن .قاموس می گوید: اعـجـزه الشی ء: فاته وفلانا: وجده عاجزا وصیره عاجزا, یعنی آن چیز از او فوت گردید.اعجز فلانا, یعنی او را ناتوان یافت و یا ناتوان نمود.اعجز فی الکلام : ادی معانیه بابلغ الاسالیب , یعنی مطالب را با رساترین شیوه بیان نمود.راغب در مفردات گوید: ریـشـه و اصـل واژه عـجز, تاءخر از چیزی و وقوع آن به دنبال امری است ولی در عرف به معنای قصور و ناتوانی از انجام کار, متداول گردیده است .مـراد وی از این بیان آن است که معنای اصلی عجز همان تاءخر است , ولی چون افرادضعیف و نـاتـوان مـعـمـولا متاءخر از دیگران و به دنبال آنان می باشند, این لغت مترادف باضعف استعمال می گردد.
اعجاز و معجزه در اصطلاحالـمـعـجـز الامر الخارق للعاده , المطابق للدعوی المقرون بالتحدی ((593)).این بیان طریحی هـمـان تـعـریـف اصطلاحی از اعجاز و معجزه است .معجزه امری است خارق العاده که مطابقت با ادعای نبوت داشته همراه با تحدی است .آیه اللّه خوئی در تعریف اعجاز می گوید: اعـجـاز کـاری اسـت کـه پـیامبران برگزیده الهی که مدعی منصب نبوت ازجانب خداوند, ارائه مـی نمایند به طوری که خرق نوامیس طبیعی نموده ,دیگران از آوردن مانند آن ناتوان باشند و آن چیز که معجزه نامیده می شود,خود شاهدی بر صدق ادعای آنان است ((594)).بهترین معجزه (فلسفه تنوع معجزات )بهترین معجزه , معجزه ای است که مشابه صنعت و فن رایج در زمان خود باشد.زیرا دانشمندان هر فـن بـا اشـراف و احاطه ای که به رموز و جزئیات و اصول کارخویش دارند, بهتر از دیگران قادر به تشخیص و تصدیق معجزات پیامبران خواهندبود.بـه هـمـیـن جـهت و با توجه به شرایط محیطی هر پیامبر, حکمت الهی ایجاب نموده است که هر پیامبری به معجزه ای خاص , نظیر آنچه در عصر و محیط خویش رایج است , مجهز گردد.در زمـان حضرت موسی (ع ) که دوران رواج جادوگری است , خداوند معجزه ای چون عصا و ید بیضا به او می دهد و ساحران که تفاوت جادوگری و اعجاز را بهتراز دیگران می دانند, درمی یابند کـه کـار موسی (ع ) قابل معارضه و مقابله نیست .به همین خاطر است که ساحران اولین گروهی هـستند که پس از دیدن معجزه موسی (ع )به او ایمان می آورند.باز به همین دلیل است که نیرنگ فـرعـون برای فرار از شکست خویش ـکه به آنان می گوید: موسی استاد شما در جادوگری بوده اسـت (595) آهـرچـنـد در افـراد معمولی , مؤثر و کارگر افتاد, ولی بر خود ساحران هیچ گونه تاءثیری در پی نداشت .در عصر مسیح (ع ) وقتی طب در میان یونانیان رواج پیدا می کند و پزشکان دریونان و مستعمراتش مـثل فلسطین و سوریه طبابت های اعجاب آور انجام می دهند,معجزه حضرت عیسی (ع ) در مقام پیامبر برگزیده الهی بیناکردن کوران , درمان امراض غیر قابل علاج و بلکه احیای مردگان است .در عـصر ظهور اسلام , آنگاه که فنون ادب در میان عرب به اوج خود می رسد وخطیبان و ادیبانی کـه از فـصـاحـت و بـلاغـت بـیـشـتری برخوردارند, به عنوان خداوندان سخن مورد تشویق قرار مـی گـیرند و بازارهایی معین برای عرضه اشعار نغز و زیبای آنان به وجود می آید و تقدیر از آنان تا بدان جا می رسد که هفت قصیده از بهترین اشعار آنان که با آب طلا نوشته شده است , بر خانه کعبه آویـزان مـی گردد, پیامبر اکرم باسلاحی قدم در این کارزار می گذارد که همه ارباب سخن را به حیرت وا می دارد.آنچه او عرضه می کند در همان هیاءت و قالبی است که آنان خود را در آن سرآمد روزگارمی دانستند.آری , عظیم ترین معجزه پیامبر اسلام (ص ) یک کتاب است .در اصـول کافی روایتی از امام هشتم (ع ) نقل گردیده است که حضرت در پاسخ به فلسفه اختلاف مـعـجـزات پـیامبرانی چون موسی (ع ) و عیسی (ع ) و محمد(ص )فرموده است : دلیل این اختلاف غلبه پیامبران بر فنون رایج در عصر خویش بوده است (596) .ویژگی های دیگر قرآنعلاوه بر ویژگی فوق العادگی و هماهنگی قرآن نسبت به فن رایج در محیطشبه جزیره عربستان , ایـن کـتاب آسمانی , نسبت به معجزات پیامبران گذشته ازامتیازات خاصی برخوردار است که به اختصار ذکر می گردد.1. فرهنگی و تربیتی (عقلی ): معجزات سایر پیامبران نظیر شفای مریضان وزنده نمودن مردگان و غـرق فـرعونیان و… تنها برای اثبات حقانیت آنان بود و دیگرجنبه هدایتگری و تربیتی نداشت .در حـالـی که قرآن با روح و روان انسان ها سروکاردارد و افکار بشری را با عالی ترین اندیشه های الهی تغذیه می نماید و به حق می توان قرآن را کتابی فرهنگ آفرین به حساب آورد.2. جـاودانگی : قرآن تنها معجزه پایدار و جاودانه است و از این ویژگی برخورداراست که لزومی به همراهی آورنده اش با خود ندارد و در هر دوره و عصری خودگویای حقانیت خویش است .3. قـابـلیت دسترسی : معجزات پیامبران الهی فقط برای مردم زمان خود آن هم عده ای محدود و گـاه مـعدود قابل رؤیت بوده است .اما دسترسی به قرآن برای همگان میسر است .به عبارت دیگر قـرآن , محدودیت زمانی و مکانی معجزات دیگر را ندارد.هر کسی می تواند در هر زمان این معجزه را در کنار خود داشته باشد.راغب در اعجازالقرآن گوید: مـعـجـزاتی که پیامبران آورده اند دوگونه بوده است : حسی و عقلی .حسی همان است که با چشم دیـده شـود, مانند ناقه صالح , طوفان نوح و عصای موسی .معجزات حسی برای همگان چه عوام و چـه خـواص قـابـل درک اسـت .ولی امکان اشتباه میان معجزه حقیقی و اموری نظیر جادوگری و…وجود دارد که جز عالمان به این امور چه بسا قدرت تشخیص ندارند.درک مـعـجزه عقلی جز برای عقول برتر و اندیشه های دقیق تر امکان پذیرنیست .خداوند به جهت تـنـک مـایـگی بنی اسرائیل اکثر معجزات آنان راحسی و به جهت ذکاوت و فهیم بودن امت اسلام بیشتر معجزاتشان راعقلی قرار داده است (597) .گزیده مطالب 1. یکی از راه های شناسایی پیامبران راستین از مدعیان دروغین , اعجاز آنان بوده است .2. واژه اعـجـاز در مـعانی فوت , ناتوان یافتن و ناتوان نمودن به کار رفته است .گرچه ریشه اصلی عجز به معنای تاءخر است .3. اصـطـلاحا معجزه کاری است خارق العاده , هماهنگ با دعوی نبوت همراه باتحدی و مصون از معارضه , که شاهدی بر صداقت پیامبر در ادعای خویش است .4. بهترین معجزه , آن است که با صنعت و فن رایج زمان خویش , سنخیت ومشابهت داشته باشد.5. تنوع معجزات چون عصا و ید بیضا برای موسی (ع ), احیای مردگان ازسوی عیسی (ع ) و آوردن قـرآن تـوسـط محمد مصطفی (ص ) به تناسب شرایطمحیطی و موقعیت فنی و علمی هر عصری صورت گرفته است .6. عـلاوه بـر ویژگی فصاحتی و بلاغتی قرآن کریم , امتیازات دیگر این کتاب برمعجزات پیامبران دیـگـر عـبـارتند از: امتیازات فرهنگی و تربیتی (عقلی بودن ),جاودانگی و قابلیت دسترسی برای همگان .
حسین جوان آراسته
مترجم: محمد حسن معصومی