آیا شکستگى نظم و ربط آیات یک سوره و قطع شدن معانى، فصاحت و بلاغت آن را دچار خدشه نمی کند؟ مانند آیه تطهیر که در میان آیات مربوط به زنان پیامبر(ص) قرار گرفته است؟
«فصاحت» در واژه ها و جملات مطرح می شود و خود داراى شروطى است که استحکام پیوند و تناسب کلمات و گویایى آن از جمله شرایط فصاحت کلام است؛ امّا بلاغت، اضافه بر فصاحت، به مطابقت کلام با مقتضاى حال نیازمند است. مطابقت کلام با مقتضاى حال، مقوله بسیار مهم و اولین گام در بلاغت شناسى یک گفتار به شمار می رود288.
بنابراین، به مقتضاى مطابقت کلام بلیغ با مقتضاى حال، شرط بلاغت یک عبارت این است که اگر پیوسته و در یک زمان و درباره یک موضوع صادر شود، واحدهاى آن کاملا منسجم و مرتبط باشند و این امرى عقلایى و بدیهى است؛ بنابراین، اگر گوینده اى در دو زمان عباراتى را ادا کند و یا درباره دو موضوع کاملا مستقل سخن بگوید (در یک مجلس)، هیچ دلیلى او را ملزم نمی کند که بین کلامش که در دو زمان و یا درباره دو چیز مستقل گفته، ارتباط و انسجام کامل برقرار کند و این نیز امرى بدیهى و عقلایى است289.
ـ با توجه به این مقدمه ـ می گوییم: آیات قرآن، اگر در آن دسته از آیات که با هم نازل نشده یا درباره دو یا چند موضوع کاملا مستقل است، ارتباط محتوایى نداشته باشد، باز بلاغت و فصاحت آن بدون هیچ خللى همچنان پابرجا خواهد ماند. در این میان، بسیارى از قرآن پژوهان بر این باورند که چینش آیات سوره هاى قرآن بر اساس رابطه و رشته اى بوده که در سراسر سوره کشیده شده و آیات آن را چون دانه هاى تسبیح، نظم و هماهنگى بخشیده است. این موضوع همواره مورد اهتمام قرآن پژوهان بوده؛ برخى از دانشمندان و مفسران نیز براى دریافت ارتباط چینش آیات تلاش هایى کرده و به نتایجى نیز دست یافته اند.
درباره ارتباط این قسمت از آیه تطهیر با قبل و بعد آن، وجوهى ذکر شده که به برخى از آنها اشاره می کنیم:
الف) وجود این فقره در آیات مربوط به زنان پیامبر، شبهه امکان ورود آنان را در معناى اهل بیت(ع) نفى می کند و می گوید: آنان که خدا بر تطهیرشان اراده کرده از زنان پیامبر(ص) نیستند؛ به عبارت دیگر اگر آیه تطهیر جداى از این آیات می آمد، ممکن بود عده اى گمان برند اهل بیت، همان زنان پیامبر(ص) هستند که مشمول رحمت و لطف پروردگار قرار گرفته و پاک و منزه از آلودگى و گناه شده اند که وجود این آیه در بین آیات مربوط به زنان پیامبر(ص) این احتمال را از اساس باطل می کند. (با توجه به لحن برخورد آیات با زنان پیامبر و لحن این فقره از آیه با اهل بیت و نیز با توجه به متمایز کردن اهل بیت(ع) با ذکر «اهل بیت» و آوردن ضمیر مذکر «کم» در بین ضمایر مونث.)
ناگفته نماند که معترضه بودن این جمله، منحصر به فرد نیست و موارد مشابه دارد؛ از جمله در آیه 29 سوره یوسف که جمله «یوسُفُ اَعرِض عَن هـذا» معترضه واقع شده است و نیز آیه 76 سوره واقعه «واِنَّهُ لَقَسَمٌ لَو تَعلَمونَ عَظیم» و …
ب) در آیات قبل از این آیه، دستوراتى به زنان پیامبر(ص) داده شده است و در این آیه، دلیل صدور این فرمان ها بیان می شود؛ یعنى تمام کارهایى که زنان پیامبر(ص) بدان ها امر یا نهى شده اند؛ از این رو مورد عنایت قرار گرفته اند که مبادا رفتار آنان که نزدیکان «اهل بیت» بوده اند، به ساحت مقدس «اهل بیت(ع)» که نزد خداوند، پاک اند، لطمه وارد نماید و آنها را در نظر مردم غیر پاک جلوه گر سازد.
ج) در آیات گذشته، به بعضى از اعمال خلافى که ممکن است از زنان پیامبر(ص) سرزند، اشاره شد. این آیه نیز به آنها تعریض می نماید؛ یعنى اى زنان پیامبر(ص) که شأن شما، مادرى براى مؤمنان است: «و أزو جُهُ أمّهـتهم»290براى این مادرى تکالیفى است که بعضى از شما بدان ها عمل نکرده اید؛ پس به اهل بیت(ع) بنگرید که لیاقت آنها چنان است که این خطاب درباره آنها صادر شده است: «إنّما یرید الله …»291.
—————
288. براى آگاهى بیش تر از تعریف و شرایط فصاحت و بلاغت ر.ک: سعدالدین تفتازانى، مختصر المعانى، ص 19 ـ 23.
289. ر.ک: على اکبر بابایى، روش شناسى تفسیر قرآن، ص 136.
290. احزاب، آیه 6.
291. احزاب، آیه 33؛ عباس همامی، چهره زیباى قرآن، ص 151.