آثار و فواید خواندن قرآن چیست؟
در میان کلمات گهربار پیشوایان معصوم(ع) فواید بسیارى براى قرائت قرآن می توان یافت که بخشى از آن چنین است:
1. خداوند، به قرائت کننده قرآن، پاداشى بزرگ خواهد داد. پیامبراکرم(ص) فرمود: «هرکس براى رضاى خدا و آگاهى عمیق در دین، قرآن بخواند، ثواب ملائکه و انبیا و رسولان را خواهد داشت.»37
2. بالا رفتن مقام و درجه قارى در بهشت: «حفص گوید: از امام کاظم(ع) شنیدم که می فرمود: درجات بهشت به اندازه آیات قرآن است. به قارى گفته می شود: بخوان و [در مراتب بهشت] بالا برو. سپس می خواند و مقامش بالا می رود.»38
3. آمیخته شدن قرآن با گوشت و خون قارى: امام صادق(ع) فرمود: «هر جوان مؤمنى که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خونش آمیخته خواهد شد.»39
4. صفاى دل: پیامبراکرم(ص) فرمود: «بدون شک این دل ها زنگار می گیرد؛ هم چنان که آهن زنگ می زند. عرض شد: صیقل آن به چیست؟ فرمود به قرائت قرآن.»
5 . استجابت دعا: امام باقر(ع) فرمود: «دعا را هنگام چهار چیز غنیمت بشمارید: قرائت قرآن و … »40.
6 . نورانى شدن خانه: پیامبراکرم(ص) فرمود: «خانه هاى تان را با تلاوت قرآن نورانى کنید … »41.
7. افزایش برکت خانه: امام صادق(ع) از امیر مؤمنان على(ع) چنین نقل می کند: «خانه اى که در آن قرآن تلاوت و یادى از خدا شود، برکتش زیاد شده، ملائکه در آن جا حاضر می شوند و شیاطین را دور می کنند … »42.
8 . بهترین عبادت: پیامبر(ص) فرمود: «بهترین عبادتِ امتِ من، تلاوت قرآن است.»43.
9. بخشش گناهان، نوشته شدن حسنه و پاک شدن گناهان44.
10. تخفیف عذاب از پدر و مادر: امام صادق(ع) می فرماید: «هر کس قرآن را تلاوت کند، چشمانش روشنایى می یابد و از پدر و مادرش عذاب کم می شود، هرچند کافر باشند»45.
11. بارورى ایمان:46
12. روشنایى چشمان: پیامبر اکرم(ص) می فرماید: چشم درد داشتم، به جبرئیل شکایت کردم، گفت: پیوسته به قرآن نگاه کن47.
الف) آیا احادیثى که در فضیلت و خواصّ سوره ها و آیات قرآن آمده، معتبر و متقن است؟
ب) آیا متن و سند آن بررسى شده و می توان براى آن سلسله سند ارائه کرد؟
ج) آیا احادیث مزبور با قرآن، سنّت متواتر و عقل، تعارض ندارد؟
د) احادیث با لفظ معصومین: بیان شده یا نقل به معنا شده است؟
الف) در مورد فضیلت و خواصّ سوره هاى قرآن، روایات فراوانى نقل شده است؛ لیکن نمی توان در مورد آنها حکم کلّى صادر کرد؛ بلکه باید یکایک روایات را بررسى و آن گاه به صحّت یا عدم آن حکم کرد؛ به ویژه که روشن است برخى مغرضان به ساختن حدیث در این باره اقدام کرده اند.
علاّمه امینى(ره) به نقل از قرطبى می گوید: «به مردى از زهّاد که به وضع [جعل]حدیث در فضیلت قرآن و سوره هاى آن اقدام نموده بود، گفته شد: چرا چنین کردى؟
در جواب گفت: دیدم مردم از قرآن کناره گرفته اند، خواستم به این وسیله آنان را به آن ترغیب نمایم!
به او گفته شد: با گفته رسول خدا: «مَنْ کَذِبَ عَلىَّ مُتَعَمّدًا فَلْیَتَبَوّء مَقْعَدَه مِنَ النّارِ»48چه کردى؟ در جواب گفت:
من به زیان او دروغ نگفته ام؛ بلکه به نفعش حدیث ساخته ام!
هم چنین، وقتى از ابى عصمه (نوح بن ابى مریم مروزى) ـ که روایات فراوانى درباره فضایل یک یک سوره هاى قرآن از عکرمه از ابن عبّاس نقل کرده است ـ سؤال شد: این همه احادیث را از کجا آورده اى؟ در جواب گفت: «هنگامی که دیدم مردم به فقه [ابى حنیفه] و مغازى [محمدبن اسحاق] سرگرم شده و از حفظ و قرائت قرآن اعراض کرده اند، این احادیث را قربه الى الله وضع کردم!»49
ب) بیشتر این روایات، همراه با سند ذکر شده؛ لیکن ذکر سند، بر صحّت آن دلالت نمی کند. و ظاهراً کتابى که سند این روایات را بررسى کرده و صحیح را از غیرصحیح جدا کرده باشد، در دست رس نیست.
ممکن است با توجه به روایات بتوانیم ثواب هایى را که براى قرائت آیات و سوره ها وارد شده ثابت کنیم. برخى از این روایت ها عبارتند از:
1. قال الصادق(ع): «مَنْ سَمِعَ شَیئًا مِنَ الثَّوابِ عَلى شَىء فَصَنَعَهُ کانَ لَهُ؛ وَ اِنْ لَمْ یَکُنْ عَلى ما بَلَغَهُ».
2. قال الباقر(ع): «مَنْ بَلَغَهُ ثَوابٌ مِنَ اللهِ عَلى عَمَل، فَعَمَلَ ذلِکَ الْعَمَلَ اِلْتَماسَ ذلِکَ الثَّوابِ، أُوتِیه؛ وَ اِنْ لَمْ یَکُنِ الْحَدِیثُ کَما بَلَغَهُ»50.
مقصود این دسته روایات، آن است که اگر کسى شنیده باشد انجام دادن فلان عمل، فلان ثواب را دارد، او هم به امید رسیدن به آن ثواب، به انجام دادن آن عمل اقدام نماید، خداوند هم تفضّلا پاداش وعده داده شده را به او خواهد داد؛ اگرچه ائمه(ع) چنان دستورى را هرگز نداده و چنان پاداش و ثوابى را هرگز نفرموده باشند.
البته با توجه به این احادیث نمی توان نتیجه گرفت که همه اخبارى که درباره ثواب قرائت سوره ها و آیات رسیده، صحیح است و از معصومین(ع) صادر شده؛ بلکه می توان نتیجه گرفت در مستحبات، خداوند متعال از باب تفضّل و رحمت واسعه خودش، این ثواب ها را به بندگان عنایت می کند. در ضمن این اخبار براى اثبات معارف دینى و احکام شرعى قابل استدلال نیست؛ زیرا براى اثبات معارف دینى و احکام شرع، نیازمند دلیل، برهان و روایات معتبر هستیم. توجّه به این نکته لازم است که اصل استحباب قرائت سوره ها، مسلم است.
بنابراین، با توجه به مسامحه در دلایل و منابع مستحبات که از آن به «تسامح در ادلّه سنن» تعبیر می شود، تا جایى که از روایات فضایل و خواصّ سوره ها و آیات قرآن، بوى وضع و ساختگى استشمام نشود و با قرآن، سنّت و عقل مخالفت نداشته باشد، معتبر است؛ ولى اگر مضمون حدیثى با حکم عقل مخالف بود (و این خود دلیل روشنى است که روایت از معصوم نبوده و دست وضع و جعل در آن راه یافته است)51چنان چه روایت قطعىّ الصدور بود، توجیه و اگر قطعى الصدور نبود، کنار گذاشته می شود.
د) در این که احادیث مزبور، عین لفظ معصوم است یا نقل به معنا شده، علاوه بر این که دلیلى در دست نیست، حکم کلّى نمی توان ارائه کرد؛ بلکه باید یک یک بررسى شود. و اصل اولى این است که عین عبارت روایت نقل شود؛ چنان که روش محدثان چنین بوده و فقها نیز بر تک تک کلمات روایت، اثر مترتب می کنند؛ لیکن برخى روایات، بر جواز نقل به معنا دلالت می کند:
محمدبن مسلم گوید: «به امام صادق(ع) عرض کردم: سخن شما را می شنوم و بر آن می افزایم یا از آن می کاهم، فرمود: اگر نظر به معناى حدیث دارى، منعى در میان نیست.
داودبن فرقد گوید: «به امام صادق(ع) گفتم: کلام شما را می شنوم، قصد دارم چنان که شنیده ام نقل کنم؛ امّا چنان نمی شود. در پاسخ فرمود: به عمد چنین کارى انجام می دهى؟ گفتم: خیر فرمود: به معنا نظر دارى؟ گفتم: آرى. فرمود: منعى در میان نیست52.
—————
37. وسائل الشیعه، ج 6 ، ص 184.
38. وسائل الشیعه، ص 187.
39. کافى، ج 2، ص 568
40. همان، ص 448..
41. شایان ذکر است که روایاتى از این دست بیان مقتضى است، شخصى که سوره حمد را می خواند و اعتقاد راسخ او به این روایات و تأثیرگذارى خواندن سوره حمد، نقش دارد.
42. کافى، ج 2، ص 575
43. وسائل الشیعه، ج 6 ، ص 168.
44. کافى، ج 2، ص 575 و 584
45. بحارالانوار، ج 89 ، ص 202.
46. غررالحکم، ص 112.
47. بحارالانوار، ج 89 ، ص 202.
48. هر کس به عمد سخنى را به دروغ به من نسبت دهد، جایگاهش آتش جهنم است.
49. علاّمه امینى، الغدیر، ج 5 ، ص 6 ـ 275؛ زین العابدین قربانى، علم حدیث، ص 73.
50. در اصطلاح، به این دسته از احادیث، «اَخبار مَن بَلَغَ» گفته می شود. امام صادق: «هر کس ثوابى را براى انجام دادن عملى بشنود و آن عمل را انجام دهد، ثواب از آنِ او خواهد بود؛ هر چند شنیده اش مطابق با واقع نباشد.» امام باقر(ع): «هر کسى را که از جانب خداوند پاداش عملى در رسد و آن عمل را به امید پاداش انجام دهد، بدان دست خواهد یافت؛ هر چند حدیث، آن گونه که او دریافته است نباشد.» (ر.ک: کافى، ج 2، ص 87 ؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 80 ـ 82).
51. زین العابدین قربانى، همان، ص 76.
52. کافى، ج 1، ص 103. براى مطالعه بیشتر ر.ک: مهدى مهریزى، «نقل به معنا»، فصلنامه علوم حدیث، ش 2، ص 39 ـ 56.