طبقه اول
نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادى از اصحاب پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام، هستند که روایات تفسیرى را نقل کرده، یا ضبط نمودهاند به اعتقاد شیعه، تعدادى از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابى بن کعب، جابر بن عبدالله انصارى و همچنین جمعى از تابعین مانند: سعید ابن جبیر، یحیى بن یعمر، ابو صالح میزان بصرى، طاووس بن کیسان معروف به یمانى، محمد بن سائب کلبى، جابر بن یزید جعفى، اسماعیل سدى کوفى، ابو حمزه ثمالى و نیز جمعى دیگر که از علما و مفسران شیعه میباشند، علوم خود را از پیامبر اکرم (ص) و ائمه علیهم السلام کسب نمودهاند و طلایه داران علم تفسیر هستند.
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
1- ابن عباس
که از شیعیان و شاگردان امام على (ع) است. در زمان رحلت پیامبر (ص) بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت. [2] بیشتر علوم خود را نزد على (ع) آموخت. [3] و در جنگ صفین یکى از فرماندهان ایشان بود. [4]
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده |199|است. او میگوید:
«ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا (ص)، به من خبر داد که دو هجرت میکنم، هجرتى با او و هجرتى با على…» آنگاه گفت: «… خدایا مرا زنده بدار با زندگانى على (ع) و مرا بمیران به مردن على (ع)» سپس چشم از جهان فرو بست. [5]
2- ابى بن کعب
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه، در تاریخ خود او را از جمله کسانى میشمرد که در روز سقیفه، به جهت پشتیبانى از على (ع) از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام، قرائتش را قرائت اهل بیت دانستهاند. [6]
3- جابر بن عبدالله انصارى
که تا زمان امام محمد باقر (ع)، زنده مانده و سلام پیامبر (ص) را به ایشان رساند عطیه، از مفسران بنام تابعین، از ملازمان جابر بن عبدالله انصارى بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین (ع) توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگى ازدنیا رفته است. [7]
4- عبدالله بن مسعود|200|
که بنا به گفته سید مرتضى در کتاب الشافى امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم (ص) نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمردهاند. [8] ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطى، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است. [9] مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سورهاى را میخواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن میپرداخت. [10] خود ابن مسعود میگفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنى دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد على بن ابى طالب (ع) است . [11]
طبقه دوم
این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادى مورد اتفاق همه علماى اسلام و برخى تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
1- سعید بن جبیر (م 95 ه . ق)
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعى، به دست حجاج به شهادت رسید. سیوطى در اتقاق از قتاده نقل میکند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کردهاند [12] ابن خلکان |201|میگوید از سعید بن جبیر خواستند کتابى درباره تفسیر بنگارد ولى او نپذیرفت [13] گروهى نیز معتقدند که کتاب تفسیرى وى، نخستین تألیف در علم تفسیر است. [14]
2- یحیى بن یعمر
که براى اولین بار قرآن را نقطه گذارى نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف میباشد. ابن خلکان او را از علماى بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانى که قائل به برترى اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وى توسط حجاج به خراسان تبعید شد. [15]
3- طاووس بن کیسان یمانى
که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبى او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده. [16] در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد (ع) نیز بمشار آمده است. [17]
4- ابو صالح میزان بصرى
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبى در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیه فى ابطال توبه الخاطئه» حدیثى را از طریق |202|ابو صالح از ابن عباس نقل میکند و سپس میگوید: این حدیث، سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر میباشند. [18]
5- محمد بن سائلب کلبى (م 146 ه . ق)
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفى کرده است. سیوطى نقل میکند که کلبى روایات شایسته اى دارد به خصوص از ابو صالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده، در میان تابعین، هیچیک تفسیر پر بارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است. [19]
6- جابر بن یزید جعفى (م 127 ه . ق)
وى از تابعین و اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام است .
7- اسماعیل سدى الکبیر (م 145 ه . ق)
سیوطى او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است نجاشى نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. [20]
طبقه سوم
در این طبقه، جمعى از اصحاب ائمه علیهم اسلام، جاى دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته اند.معروفترین آنان عبارتند از :|203|
1- ابو حمزه ثمالى (م 150 ه . ق)
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (= ثقه) بر شمرده است. ثعلبى نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالى نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشى ،او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است. [21]
2- آبان بن تغلب (م 141 ه . ق)
از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهما السلام بوده، صاحب کتاب «معانى القرآن» و «القراءات» میباشد.
3- ابو بصیر یحیى بن قاسم اسدى (م 148 ه . ق)
از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام بوده، داراى کتابى درباره تفسیر قرآن است .
4- حصین بن مخارق
از جمله اصحاب امام صادق (ع) معرفى گردیده است ابن ندیم او را از قدماى مؤلفان شیعه میشمارد.
5- حسین بن سعید
از اصحاب امام رضا (ع) میباشد در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان |204|شیعه در تفسیر یاد شده است .
6- على بن اسباط
از اصحاب امام رضا (ع) بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است .
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعى دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشتهاند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، على بن مهزیار، على بن فضال، عیسى جلودى، حسن بن خالد برقى، احمد بن محمد سیارى.
طبقه چهارم
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جاى دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می زیسته اند. آنان، احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آورى کردهاند و تألیفاتشان، به عنوان اولین منابع تفسیرى شیعه محسوب میشود .
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
1- على بن ابراهیم قمی: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آورى نموده است .
2- ابن عقده: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابى نیز در تفسیر قرآن دارد.
3- فرات بن ابراهیم کوفى: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات»
4- محمد بن مسعود عیاشى: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشى» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است .|205|
5- احمد بن حسن: معروف به ابو العباس مفسر، مولف «المصابیح فى ذکر ما نزل من القرآن فى اهل البیت».
6- محمد بن ابراهیم نعمانى: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانى» او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
7- ابو محمد جرجانى: که شیخ طوسى در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است .
8- محمد بن احمد صابونى: مولف کتاب «تفسیر معانى القرآن و تسمیه اصناف کلامه المجید».
9- محمد بن حسن شیبانى: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانى القرآن». سید مرتضى در کتاب «المحکم و المتشابه» از او نقل سخن کرده است .
طبقه پنجم
1- شیخ مفید: (م 409 ه . ق) مؤلف کتاب «البیان فى انواع علوم القرآن».
2- ابوالقاسم مغربى: معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
3- محمد بن احمد وزیر: صاحب کتاب «متشابه القرآن».
4- شیخ رشید الدین : معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهاى «اسباب النزول فى القرآن» و «متشابه القرآن».
5- ابوالعباس اشبیلى: مؤلف کتاب «علوم القرآن».
طبقه ششم
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه اى از |206| بهترین کتب تفسیرى را بوجود آوردهاند که تا امروز مرجع و منبع اصلى تفسیر شمرده میشوند.
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
1- سید مرتضى علم الهدى (م 436 ه . ق): کتاب «امالى» که حاوى تحقیقات ارزندهاى در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم و المتشابه» از اوست .
2- سید رضى: مؤلف کتاب «حقائق التنزیل ودقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهاى «المتشابه فى القرآن» و «المجازات القرآنیه» از اوست.
3- شیخ الطایفه، ابو جعفر طوسى (م 460 ه . ق): مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».
4- شیخ ابوالفتوح رازى: مؤلف کتاب «روض الجنان فى تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازى .
5- امین الدین طبرى: مؤلف کتابهاى، مجمع البیان فى علوم القرآن، الوسیط فى علوم القرآن، مجمع الجوامع، است .
6- شیخ معزالدین سمان: مؤلف کتاب «البستان فى تفسیر القرآن).
7- طب الدین راوندى: مولف کتاب «خلاصه التفسیر».
طبقه هفتم
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
1- شیخ طبرسى (م 548 ه . ق): مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فى تفسیر القرآن».
2- سید حیدر آملى: مؤلف «جامع الاسرار».
3- صدرالمتألهین شیرازى (م 1050 ه . ق): مولف کتاب «اسرار الایات» و |207|مجموعه تفاسیر.
4- سید هاشم بحرانى (م 1107 ه . ق): مؤلف تفسیر برهان .
5- ملا محسن فیض کاشانى (م 1091 ه . ق): مؤلف سه کتاب «تفسیر صافى»، «تفسیر اصفى» و «تفسیر مصفى».
6- شیخ عبد على حویزى شیرازى (م 1112 ه . ق): مؤلف کتاب «نور الثقلین».
7- بهاء الدین شریف لاهیجى (م 1806 ه . ق): مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجى».
8- سید عبدالله شبر (م 1242 ه . ق): مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».
9- مولى محمد رضا نضیرى طوسى : مؤلف (تفسیر الائمه لهدایه الامه) که در تاریخ 1067 ه . ق از تألیف سى جلدش فراغت یافت.
10- میرزا ابراهیم صدر شیرازى (م 1007 ه . ق): مؤلف کتاب «العروه الوثقى فى التفسیر».
11- قاضى محمد ابراهیما (م 1160 ه . ق): مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسى.
مفسران جدید شیعه
1- علامه طباطبائى (سید محمد حسین) قدس سره: (م 1402 ه . ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فى تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربى در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
2- چند تن از فضلاى حوزه علمیه قم : که تفسیر نمونه را تألیف نموده اند.
3- مجاهد شهید سید مصطفى خمینى : مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده میباشد.
4- شیخ محمد جواد بلاغى (م 1352 ه . ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فى |208|تفسیر القرآن» تا آیه 75 نساء
5- مجاهد نستوه سید محمود طالقانى: مؤلف کتاب «پرتوى از قرآن» در پنج جلد .
6- استاد شهید مرتضى مطهرى: نوشته هاى پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
7- حسین بن احمد حسینى: مؤلف کتاب «تفسیر اثنى عشر» در چهارده جلد.
8- محمد تقى شریعتى : مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است .
9- شیخ جعفر سبحانى: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعى» که چند جلد آن چاپ گردیده.
10- خوئى (سید ابوالقاسم): تفسیر سوره حمد و مقدماتى از علوم قرآنى در کتاب «البیان فى تفسیر القرآن».
11- سید على نقوى کهنوى: مؤلف کتاب «الفرقان فى تفسیر القرآن» وى از شاگردان شیخ محمد جواد بلاغى بوده است .
12- سیدعبدالحسین طیب : مؤلف کتاب «اطیب البیان فى تفسیر القرآن».
13- شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است .
14- حاج میزا محمد ثقفى تهرانى: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسى.
15- سید محمد کاظم عصار : مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
16- سید محمد حسین فضل الله: مولف تفسیر «من وحى القرآن».
17- سید محمد شیرازى : مولف کتاب «تقریب القرآن الى الاذهان».
18- آیه الله عبدالله جوادى آملى: مؤلف «تفسیر موضوعى قرآن» تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است .|209|
درباره آثار تفسیر شیعه دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندى را بیان و ثبت فرمودهاند. نجاشى، اولین کسى است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز، در «فهرست» بسیارى از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندى مفسران میپردازد. و مهمترین از همه کار پر ارزشى است که شیخ آقا بزرگ تهرانى در جلد چهارم کتاب «الذریعه الى تصانیف الشیعه» انجام داده است ایشان در این کتاب گرانبها و بى نظیر بالغ بر چهار صد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است .
پىنوشتها:
[1]. عمید زنجانى، مبانى و روشهاى تفسیر قرآن.
[2]. ابن اثیر: اسد الغابه فى معرفه الصحابه، ج 3، ص 195.
[3]. حاج محمد تقى شوشترى: قاموس الرجال، ج 6، ص 28.
[4]. اسد الغابه، ج 3، ص 194.
[5]. سید حسن صدر: تأسیس الشیعه، ص 322.
[6]. همان مدرک، ص 324.
[7]. اسدالغابه، ج 1، ص 258.
[8]. حاج محمد تقى شوشترى: قاموس الرجال، ج 6، ص 136 و 140.
[9]. جلال الدین سیوطى: الاتقان، ج 2، ص 187.
[10]. محمد حسین ذهبى: التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 86.
[11]. ذهبى: التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 187؛ سیوطى، الاتقان، ص 187.
[12]. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
[13]. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
[14]. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
[15]. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 66.
[16]. ابن قتیبه: معارف، ص 306.
[17]. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 325.
[18]. مدرک قبل .
[19]. سیوطى: الاتقان، ج 2، ص 189.
[20]. تأسیس الشیعه صدر، ص 326.
[21]. رجال نجاشى.
تاریخ تفسیر قرآن کریم