چرا در نماز، همیشه سورۀ حمد را می خوانیم؟
امام رضا (علیه السلام) در پاسخ به این سوال فرموده اند: «لأنه لیس شیء فی القرآن و الکلام جمع فیه جوامع الخیر و الحکمه ما جمع فی سوره الحمد» (1)؛ زیرا هیچ چیزی در قرآن و سخنان دیگر که تمام خیر و حکمت در آن جمع شده باشد مانند آنچه در سورۀ حمد جمع شده باشد، نیست.
در شرح این مطلب می توان گفت که سورۀ حمد، در میان سوره های قرآن از نظر محتوا و آهنگ و تأثیر روحی و روانی، درخشش فوق العاده ای دارد.
در روایات آمده است که سورۀ حمد اساس قرآن است. (2) همچنین آمده است که در هیچ کتاب آسمانی نظیر تورات و انجیل وزبور، مانند سورۀ حمد نازل نشده است. (3)
با نگاهی کلی به هدف و محتوای سورۀ حمد، روشن می شود که مهم ترین اهداف سوره های دیگر در این سوره آمده است و آن اثبات ربوبیت و عبودیت است که هدف اساسی قرآن نیز همین است. (4) محتوای سورۀ حمد نیز خلاصه و فهرستی از مجموع قرآن است؛ بخشی از آن مانند «رب العالمین» و «رحمن» و «رحیم» و… دربارۀ توحید و صفات خدا است و بخشی دیگر دربارۀ هدایت و ضلالت است و انسان را با راه راست یعنی راه نعمت داده شدگان آشنا می سازد و راه های انحرافی یعنی راه مغضوبین و ضالین را مشخص می کند.
هیچ چیزی در قرآن و سخنان دیگر که تمام خیر و حکمت در آن جمع شده باشد مانند آنچه در سورۀ حمد جمع شده باشد، نیست.
به همین جهت خداوند این سوره را با حجم کوچکش در برابر تمام قرآن قرار داده است زیرا خداوند می فرماید: «ای پیامبر! ما بهتو «سبع المثانی» یعنی سورۀ حمد که هفت آیه است و قرآن داده ایم.» (5)
سورۀ حمد: ارتباط بدون واسطه میان خدا و انسان
ویژگی دیگر این سوره این است که تبلوری از ارتباط بدون واسطه میان انسان و خدا است. جمله های زیبای آن مانند: « خدایا تنها تو را می پرستم و تنها از تو یاری می خواهم، ما را به راه راست هدایت نما» تعبیراتی است که انسان را به طور کامل به خدا نزدیک می کند، به ویژه این که به طور مکرر در شبانه روز، انسان را تکرار کرده و رابطه خود را با خدا قوی تر می کند.
این سوره اساسا با سوره های دیگر از نظر لحن و آهنگ، تفاوت روشنی دارد؛ زیرا سوره های دیگر از نظر لحن و آهنگ، تفاوت روشنی دارد؛ سوره های دیگر همه به عنوان سخن خداست؛ اما این سوره از زبان بندگان است و خداوند شیوه مناجات و سخن گفتن با خود را به بندگانش می آموزد. (6) چرا که یکی قسمت آن «مالک یوم الدین» مربوط به حمد و سپاس وصفات خداوند است تا بندگانش درآغاز خدا را بشناسند و پس از آن به مناجات با او بپردازند و قسمت دیگر که از «ایاک نعبد» تا آخر سوره است، به طور کامل مربوط به بنده و چگونگی مناجات با خداست؛ به همین جهت در روایت می خوانیم هر گاه بنده بگوید: «ایاک نعبد» خداوند می فرماید: این بین من و بندۀ من است که او هر چه از من می خواهد درخواست کند.
با توجه به مطالب فوق، اهمیت سخن امام هشتم (علیه السلام) روشن می شود که چگونه تمام خیر و برکت در سورۀ حمد جمع شده است و در هیچ سوره یا کلامی دیگر جنین نیست.
آثار تلاوت سورۀ حمد
نکته دیگر آثاری است که با خواندن این سوره به دست می آید. تلاوت این سوره با محتوای بزرگش، آثار زیر را در بر دارد:
1. باعث نزدیکی انسان به خدا می شود.
2. روح ایمان را در انسان تقویت می کند.
3. باعث اتکا و اعتماد انسان به خدای یگانه می شود.
4. ارادۀ انسان را نیرومند و تلاش او را برای اعمال صالح و امور دین بیشتر می کند.
5. میان گناه و انحراف فاصله می اندازد.
پی نوشت
1. عیون اخبار الرضا، ج2، ص 114.
2. حویزی، نور الثقلین، ج 1 و 3،؛ مجمع البیان،ج 1، ص 87.
3. طبرسی، مجمع البیان، ج1، ص87.
4. مجمع البیان، همان.
5. تفسیر العیاشی، ج 1 و 39 و 40، سید هاشم بحرانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج1 و 99 و 100، ح 1 و 3 و 5؛ و نیز ر.ک: التهذیب، محمد بن علی شیخ طوسی، ج 2، ص 289.
6. ر.ک: تفسیر نمونه، ج1، ص 2.