علائم ظهور :
اعتقاد به ظهور منجی در آخرالزمان بخشی از اعتقادات ادیان و مکاتب الهی و غیرالهی است. این ادیان و مکاتب با ذکر علائمی به تبیین این مسئله پرداخته اند. در اسلام این علائم ذیل عناوینی کلی تبیین می شوند که در مذهب شیعه با عنوان ” علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ” شناخته می شوند.
در رویکردی کلی و کلان می توان این نشانه ها را به “عام و خاص”، “حتمی و غیر حتمی”، “با فاصله و بی فاصله” و “آسمانی و غیر آسمانی” تقسیم کرد.
نشانه های عام و خاص ظهور
نشانه های عام و خاص از جمله تقسیم بندی های علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. آن دسته از نشانه ها و علائمی که شاخصه های کلی و عمومی دارند یعنی در قالب پدیده خاص، در برهه خاص و در افراد خاصی مقید نشده اند، «علائم عمومی» نامیده می شوند.
۱. نشانه های عام از علائم ظهور
علائم عمومی، علائمی هستند نظیر احادیث و روایاتی که از اوضاع و احوال مردمان آخر زمان خبر می دهند؛ مثل انحرافات و کج روی هایی که در آن دوره رخ می دهد؛ به عنوان نمونه: «عَنْ اِبْنِ عَباس عَنْ رَسُولِ اللّه (صلی الله علیه وآله): فِی حَدیثٍ اَنَّ اللّه َ اَوْحی اِلَیهِ لَیْلَهً اَسْری بِهِ اَنْ یُوصِیَ اِلی عَلِیِّ وَ اَخْبَرَهُ بِالْأَئِمّهِ مِنْ وُلْدِهِ اِلی اَنْ قالَ وَ آخِرُ رَجُلٍ مِنْهُمْ یُصَلّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ خَلْفَهُ یَمْلأُ الاَرْضَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ جَورا وَ ظُلْما… فَقُلْتُ اِلهی وَ سَیِّدی مَتی یَکُوُنُ ذاکَ؟ فَاَوْحَی اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیَّ: یَکُوُنُ ذالِکَ اِذا رُفِعَ الْعِلْمُ وَ ظَهَرَ الْجَهْلُ وَ کَثُرَ القِراءَهُ وَ قَلَّ الْعَمَلُ وَ کَثُرَ الْقَتْلُ وَ قَلَّ الْفُقَهاء وَالْهادُونَ وَ کَثُرَ فُقَهاءُ الضَّلالهِ وَالْخَوْنَهِ… وَ کَثُرَ الْجَورُ وَالْفَسادُ وَ ظَهَرَ الْمُنْکَرُ وَ اَمَرَ اُمّتُکَ بِهِ وَ نَهی عَنِ الْمَعْروُفِ….»
ابن عباس می گوید: «در شب معراج، مطالبی به رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) وحی شد که باید به حضرت علی (علیه السلام) سفارش کند و به او در مورد ائمه بعد از آن حضرت که از فرزندانش هستند بگوید؛ تا آن جا که فرمود: آخرین آنها (یعنی امام زمان) نشانه هایی دارد؛ از جمله این که عیسی بن مریم پشت سرش نماز می خواند، زمین را پر از عدل و داد می کند، چنان چه پر از ظلم و جور شده باشد و…
عرض کردم: خداوندا! آن چه زمانی اتفاق خواهد افتاد؟ خداوند به من وحی کرد: هرگاه علم از میان برداشته شود و جهل و نادانی ظاهر شود، خواندن قرآن زیاد اما عمل به آن کم شود، قتل و کشتار زیاد شود، فقهاء و هدایت کنندگان واقعی کم شوند، علمای فاسق و خیانت کار زیاد شوند، جور و فساد زیاد شود، منکر ظاهر شود، امت تو امر به منکر و نهی از معروف کنند…»
حضرت علی (علیه السلام) در جواب سؤال «صعصعه بن صوحان» ـ که از یاران آن حضرت بود ـ در باب دجال و خروجش و پیرامون نشانه هایی از علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چنین فرمود: «فَاِنَّ عَلامَهَ ذلِکَ اِذا اَماتَ النّاسُ الصَّلاهَ وَ اَضاعُوا الاَمانَهَ وَاسْتَحَلُّوا الْکِذْبَ، وَاکَلُوا الرِّبا وَ اَخَذُوا الرُّشا وَ شَیَّدُوا البُنْیانَ وَ باعُوا الدّین بِالدُّنْیا وَاسْتَعْمَلُوا السُّفَهاءَ وَ شاوَرُوا النِّساءَ وَ قَطَعُوا الاَرْحامَ وَاتَّبَعُوا الاَهْواءَ، وَاسْتَخَفُّوا بِالدِّماءِ…».
علامت خروج و قیام دجال زمانی است که مردم نماز را ترک کنند و (نماز) در میانشان بمیرد، امانت ها را ضایع کنند، دروغ گفتن را حلال شمارند، ربا بخورند، رشوه بگیرند، ساختمان ها را محکم سازند و دین را به دنیا فروشند، مردمان کم عقل را بر کارها گمارند، زنان را در کارهایشان طرف مشورت قرار دهند، قطع صله ارحام کنند، از هوا و هوس پیروی کنند و کشتار و خونریزی را کوچک شمارند…
همانگونه که ملاحظه شد علائمی که قبل از خروج و قیام دجال در حدیث بیان شده اند همگی عام و کلی اند.
۲. نشانه های خاص از علائم ظهور
بعضی از نشانه ها و علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به صورت خاص و با شاخص های ویژه در اوقات و اشخاص مشخصی، بروز پیدا می کنند؛ مثلاً در احادیث بسیاری ذکر شده است که ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سال فرد و روز فرد تحقق پیدا خواهد کرد.
همچنین در مورد مکان ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز اتفاق نظر بر این است که در شهر مکه، در مسجدالحرام و پشت به کعبه خواهد بود.
ظهور و خروج افرادی به نام «دجال» و «سفیانی» که مظهر ضلالت و گمراهی اند، همچنین قیام افرادی مثل «یمانی» و «سید خراسانی» که نماد هدایت هستند؛ جزء علائم خاص شمرده می شوند که با اسم و رسم و ویژگی های مخصوص شان در احادیث از آن ها سخن به میان آمده است.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «تَنْزِلُ الرّایاتُ السُّودُ الَّتی تَخْرُجُ مِنْ خُراسان اِلیَ الْکُوفَهِ، فَاِذا ظَهَرَ الْمَهدیُّ بَعَثَ اِلَیه بِالْبَیْعَهِ».
پرچم های سیاهی از ناحیه خراسان بیرون می آید و به جانب کوفه به حرکت در می آید. پس چون مهدی ظاهر شود، اینان (صاحبان پرچم های سیاه) وی (امام زمان) را دعوت به بیعت می کنند.
و نیز امام باقر (علیه السلام) فرمود: «برای مهدی ما، دو نشانه است که از هنگامی که خداوند آسمان ها و زمین را خلق فرمود، سابقه ندارد: خسوف در شب اول ماه رمضان و کسوف در نیمه همان ماه؛ و این دو از زمانی که خداوند آسمان ها و زمین را خلق کرده است، این چنین سابقه نداشته است.»
همانگونه که ملاحظه شد در احادیث فوق نشانه ها و علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به صورت خاص بیان شده اند.
امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
نشانه های حتمی و غیرحتمی از علائم ظهور
نشانه های حتمی و غیر حتمی از دیگر تقسیم بندی های علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. علائم و نشانه هایی که به طور قطع قبل از ظهور حضرت رخ خواهند داد و هیچ گونه قید و شرطی در ایجاد آن ها لحاظ نشده است، علائم حتمی نامیده می شوند و علائم و نشانه هایی که وقوع آنها مقید به شرایط خاصی است؛ علائم غیر حتمی نامیده می شوند.
می توان گفت ادعای ظهور قبل از تحقق علائم قطعی کذب و دروغ است.
۱. نشانه های حتمی ظهور
تعدادی از این علائم عبارت اند از:
خروج سفیانی: پیش از ظهور، مردی از نسل ابوسفیان در منطقه شام خروج می کند و با تظاهر به دینداری گروه زیادی از مسلمانان را می فریبد و به گرد خود می آورد و بخش گسترده ای از سرزمین های اسلام را به تصرف خویش در می آورد و بر مناطق پنجگانه شام، حمص، فلسطین، اردن و قنسرین (نام شهری در نزدیکی حلب) و منطقه عراق سیطره می یابد و در کوفه و نجف به قتل عام شیعیان می پردازد و برای کشتن و یافتن آنان جایزه تعیین می کند. او آنگاه که از ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) باخبر می شود با سپاهی گران به جنگ وی می رود که در منطقه بیداء (مکانی بین مکه و مدینه) با سپاه امام برخورد می کند و به امر خدا همه لشگریان وی به جز چند نفر در زمین فرو می روند و هلاک می شوند.
خسف در بیداء: خسف یعنی فرو رفتن و پنهان شدن و بیداء نام منطقه ای بین مکه و مدینه است. ظاهراً لشگر سفیانی در این منطقه که به قصد جنگ با امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آمده است در زمین فرو می روند.
خروج یمانی: سرداری از یمن قیام می کند و مردم را به حق و عدل دعوت می کند؛ در کتب شیعه احادیث فراوانی در این باره وجود دارد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: قیام های سه گانه خراسانی، سفیانی، یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز خواهد بود و هیچ پرچمی به اندازه پرچم یمانی دعوت حق و هدایت نمی کند، همچنین فرمود که یمانی از علائم حتمی است.
قتل نفس زکیه: زکیه یعنی فرد پاک و بی گناه و کسی که قتلی انجام نداده است و جرمی ندارد. در آستانه ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)؛ در گیرودار مبارزات زمینه ساز انقلاب حضرت، فردی پاکباخته و مخلص از اولاد حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام) در راه امام می کوشد و در این راه مظلومانه به قتل می رسد. احادیث گاهی نفس زکیه و گاهی «سید حسنی» گفته اند امام باقر (علیه السلام) فرمود: بین ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و کشته شدن نفس زکیه بیش از پانزده شبانه روز فاصله نیست.
صیحه آسمانی: منظور از صیحه آسمانی صدایی است که در آستانه ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در آسمان شنیده می شود و همه مردم آن را می شنوند. در احادیث تعبیر به «نداء»، «فزعه» و «صوت» نیز بکار رفته است که ظاهر آن نشان می دهد که هر یک از این ها نشانه جداگانه ای است که پیش از ظهور واقع می شود: اول صداهای هولناکی برآید و همه را به خود متوجه کند (صیحه) و به دنبال آن صدای مهیب و هولناکی شنیده شود که دل های مردم را به وحشت اندازد (فزعه) و آن گاه از آسمان صدایی شنیده می شود که مردم را به سوی مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرا می خواند؛ (نداء) احادیثی که از این اتفاق خبر داده اند در منابع شیعه و سنی فراوان هستند. امام باقر (علیه السلام) می فرماید: ندا کننده ای از آسمان نام قائم را ندا می کند پس هر که در شرق و غرب است آن را می شنود و از وحشت این صدا خوابیده ها بیدار و ایستادگان نشسته و نشستگان بر دو پای خویش می ایستند رحمت خدا بر کسی که از این صدا عبرت گیرد و ندای وی را اجابت کند زیرا صدای نخست، صدای جبرئیل روح الأمین است. آنگاه می فرماید: این صدا در شب جمعه بیست و سوم ماه رمضان خواهد بود در این هیچ شک نکنید و بشنوید و فرمان برید، در آخر روز شیطان فریاد می زند که «فلانی مظلوم کشته شد» تا مردم را بفریبد و به شک اندازد؛ و امام صادق (علیه السلام) می فرماید: در ابتدای روز گوینده ای در آسمان ندا می دهد که آگاه باشید که حق با علی و شیعیان اوست. پس از آن در پایان روز شیطان که لعنت خدا بر او باد از روی زمین فریاد می زند که حق با فلانی و پیروان اوست. پس در این هنگام باطل گرایان به شک می افتند، هرگاه گوینده ای از آسمان نداء بزند که حق با اولاد محمد (صلی الله علیه وآله) است، در آن هنگام ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به سر زبان ها می افتد به گونه ای که غیر از او یاد نمی کنند.
خروج دجال: این نشانه در کتب اهل سنت از نشانه های برپایی قیامت شناخته شده است، ولی در منابع روایی شیعه از علائم ظهور امام زمان است. اما اشکالی ندارد که هم علامت ظهور و هم علامت معاد باشد؛ زیرا خود ظهور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هم از علائم آخرالزمان می باشد.
دجال در آخر الزمان و پیش از قیام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خروج می کند و چیزی (یا انسانی) غیر عادی است و با انجام کار های شگفت انگیز جمع زیادی از مردم را می فریبد و سرانجام به دست عیسی مسیح (علیه السلام) در کنار دروازه ”لد” در منطقه شام به هلاکت می رسد. در مورد دجال نظریه های متعددی طرح شده است؛ مثلا گروهی آن را فردی نامیده اند و دسته ای آن را جریانی می دانند و نه شخص معین که مطرح کردن این امور مجال دیگری را می طلبد.
امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «اِنَّ اَمْرَالْقائِمِ حَتْمٌ مِنَ اللّه ِ. وَ اَمْرَ السُّفیانِی حَتْمٌ مِنَ اللّه ِ. وَلایَکُونُ قائِمٌ اِلاّ بِسُفْیانِی». ظهور قائم، از ناحیه خداوند، قطعی و خروج سفیانی نیز، از جانب خداوند قطعی است و قائمی جز با سفیانی وجود ندارد.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «وَالْیَمانِی مِنَ الْمَحْتُومِ»؛ قیام یمانی از نشانه های حتمی است.
فضل بن شاذان از ابوحمزه ثمالی نقل می کند: «قُلْتُ لاَبیِ جَعْفَرٍ خُرُوجُ السُّفْیانِی مِنَ الْمَحْتُوم؟ قالَ نَعَمْ وَالنِّداءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِها مِنَ الْمَحتُومِ وَاخْتِلافُ بَنِی الْعَباسِ فِی الدَّوْلَهِ مِنَ الْمحْتُومِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیه مَحْتُومٌ وَ خُرُوجُ الْقائِمِ مِنْ آلِ مُحَّمد مَحْتُومٌ…».
به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: آیا خروج سفیانی حتمی است؟ فرمودند: آری، صیحه آسمانی نیز از علائم حتمی است و طلوع خورشید از مغرب حتمی است، اختلاف بین بنی عباس در رابطه با حکومت حتمی است، کشته شدن نفس زکیه حتمی است، قیام قائم آل محمد (صلی الله علیه وآله) حتمی است…
این عناوین به عنوان آخرین علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شناخته می شوند.
۲. نشانه های غیرحتمی ظهور
بعضی از نشانه های ظهور، قبل از ظهور، به طور مشروط رخ خواهند داد؛ یعنی اگر شرایط آن ها موجود و موانع شان مفقود باشد، تحققشان حتمی خواهد بود. در میان نشانه ها و علائم، آن چه حتمی شمرده شده، جزء قطعیات هستند و غیر از آن ها که گروه بسیاری از علائم را تشکیل می دهند جزء علائم غیرحتمی شمرده می شوند.
می توان گفت: غیر از پنج یا شش مورد از نشانه های حتمی که ذکر گردید، سایر نشانه ها غیر حتمی اند.
علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
علائم بافاصله و بی فاصله از علائم ظهور
علائم با فاصله و بی فاصله نیز یکی دیگر از تقسیم بندی های علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. در بعضی از احادیث، تصریح شده که بعضی از علائم در سال ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، رخ می دهند؛ یعنی قبل از ظهور و در آستانه قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)؛ این نشانه ها یکی پس از دیگری پدیدار شده و به ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) منتهی می شوند. علائم دیگر ظهور اینگونه نبوده و با فاصله زیادی از زمان ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) رخ خواهند داد.
۱. نشانه های نزدیک به وقت ظهور
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «خُرُوجُ الثَّلاثَهِ، اَلخُراسانِی وَالسُّفْیانِی وَالیَمانِی فِی سَنَهٍ واحِدَهٍ فِی شَهْرٍ واحِدِ، فِی یَوْمٍ واحِدٍ وَ لَیْسَ فیها رایهً بِأَهْدی مِنْ رایهِ الْیَمانی یَهدی اِلَی الْحَقّ». خروج سه کس: قیام خراسانی و سفیانی و یمانی، در یک سال و در یک ماه و یک روز خواهد بود و در این میان، هیچ پرچمی به اندازه پرچم یمانی، به حق و هدایت دعوت نمی کند.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «لَیْسَ بَیْنَ قِیامِ القائمِ وَ قَتْلِ النَّفْسِ الزَّکیَّهِ اَکْثَرَ مِنْ خَمْسَ عَشَرَ لَیْلَه» بین ظهور مهدی (علیه السلام) و کشته شدن نفس زکیه، بیش از پانزده شب فاصله نیست..
۲. علائمی که با ظهور، فاصله زمانی دارد
بعضی از نشانه ها و علائم در بستر تاریخ با فاصله بسیاری با وقت ظهور تحقق می یابد؛ حتی بعضی از آن ها قبل از تولد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) رخ می نمایند و بعضی بعد از تولد و قبل از ظهور با فاصله زیاد، تحقق پیدا کرده و خواهند کرد؛ چنان که شماری از آن ها، همچون از هم گسستن بنی امیه و بنی عباس، خروج ابومسلم خراسانی، اختلاف بین مسلمانان و… اتفاق افتاده است.
علائم آسمانی و غیر آسمانی ظهور
علائم آسمانی و غیر آسمانی از دیگر تقسیم بندی های علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
۱. علائم زمینی (غیر آسمانی) ظهور
در میان نشانه ها و علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، غالب آن ها نشانه های طبیعی و زمینی اند و هر کدام در تثبیت حقانیت ظهور و قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نقشی اساسی دارند.
امام علی (علیه السلام) فرمود:«وَیَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ اَهْلِ بَیْتی فِی الْحَرَمِ فَیَبْلُغُ السُّفْیانِی، فَیَبْعَثُ اِلَیه جُنْدا مِنْ جُنْدِهِ فَیهْزِمُهُمْ فَیَسیرُ اِلَیه السُّفْیانی بِمَنْ مَعَهُ، حَتّی اِذا جاوَزوا بِبَیْداء مِنَ الاَرْضِ، خَسَفَ بِهِمْ، فَلایَنْجوا منْهُمْ اِلاّ المُخْبِرُ عَنْهُمْ»». مردی از خاندان من، در سرزمین حرم (منظور مکه و مسجدالحرام است) قیام می کند، پس خبر خروج وی به سفیانی می رسد. وی، سپاهی از لشکریان خود را برای جنگ، به سوی او می فرستد و آنان را شکست می دهد؛ آن گاه خود سفیانی با همراهانش به جنگ وی می روند و چون از سرزمین بیداء می گذرند، زمین آنان را فرو می برد و جز یک نفر، که خبر آنان را می آورد کسی از آنان نجات نمی یابد.
نشانه هایی نظیر فرورفتن سفیانی در بیداء، قیام یمانی، خراسانی، سفیانی، دجال، قتل نفس زکیه، جنگ های خونین و… از جمله علائم زمینی و طبیعی هستند.
۲. علائم آسمانی ظهور
به علت اهمیت ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، علاوه بر نشانه های زمینی و طبیعی، برخی علائم آسمانی نیز در زمان ظهور حضرت رخ خواهند داد، تا مردم بهتر رهبر و مصلح آسمانی را شناخته و در راستای تحققِ رسالت و اهداف او مشارکت کنند.
مانند صیحه آسمانی: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اِذا نادی مُنادٍ مِنَ السَّماءِ اَنَّ الْحَقَّ فِی آل محمَدٍ (صلی الله علیه وآله) فَعِنْدَ ذلِکَ یَظْهَرُ المَهدیُّ عَلی اَفْواهِ النّاسِ وَ یَشْربُونَ حُبَّهُ، وَلایَکُونُ لَهُمْ ذِکْرُ غَیْرِهِ» هرگاه گوینده ای از آسمان ندا دهد که حق با اولاد محمد (صلی الله علیه وآله) است، در آن هنگام، ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به سر زبان ها می افتد، و همه شراب دوستی او می نوشند و غیر او را یاد نمی کنند.
کسوف: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «عَلامَهُ خُرُوجِ الْمَهْدی کُسُوفُ الشَّمسِ فِی شَهْرِ رَمَضانٍ فی ثَلاثَ عَشَرَهَ وَ اَرْبَعَ عَشَرَهَ مِنْهُ» نشانه ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) کسوف خورشید در ماه مبارک رمضان است و وقت کسوف سیزدهم یا چهاردهم ماه رمضان خواهد بود.
جمع بندی: در این مطلب سعی گردید با تقسیم بندی های کلی تمامی علائم ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اعم از “عام و خاص”، “حتمی و غیر حتمی”، “با فاصله و بی فاصله” و “آسمانی و غیر آسمانی” تبیین شود.
همچنین خالی از لطف نیست که در پایان به سخنی از مرحوم آیت الله بهجت مرجع تقلید شیعه اشاره کنیم؛ ایشان می فرمایند: …ما تا کنون به جوانان بشارت می دادیم که ظهور نزدیک است و زمان ظهور را درک خواهند کرد و الآن به پیرها هم بشارت می دهیم که زمان ظهور را درک خواهند کرد.(جرعه ای از وصال، صفحه 25)