آیا خداوند همه موجودات از جمله انسان را با هدایت تکوینى هدایت نموده است؟

آیا خداوند همه موجودات از جمله انسان را با هدایت تکوینى هدایت نموده است؟ آیا با وجود هدایت تکوینى به هدایت تشریعى نیاز است؟

هدایت اقسام گوناگونى دارد:
الف: هدایت عامه؛ که از طرف خداوند شامل همه موجودات عاقل و غیر عاقل می شود و داراى دو قسم است:
1. هدایت عامه تکوینى؛ مراد از این قسم آن است که خداوند براى هر چیزى هدفى معین کرده، که به سوى آن متوجه و با تجهیزاتى مجهز است که با آن متناسب است؛ به تناسب هدفى که دارد در ساختمان وجودى خود با قوا و ابزارى مجهز است که مبدأ و منشأ فعالیت هاى ویژه آن نوع است، فعالیت هایى که آن را به هدف خود نزدیک و بالاخره پیروز می کند؛ چنان که خداوند می فرماید: (رَبُّنَا الَّذى اَعطى کُلَّ شَىء خَلقَهُ ثُمَّ هَدى )؛[18] خداى ما کسى است که به هر چیز آفرینش ویژه آن را داد سپس [به سوى منافعش]راهنمایى کرد. مثلا به دانه اى که زیر زمین پنهان است در ساختمان وجودى خود به ابزارى مجهز است؛ هم چنین از بیرون نیز عوامل خارجى مثل آب و نور به او کمک می کنند تا تبدیل به درخت میوه دار و کاملى شود. این هدایت بدون هیچ تفاوتى براى همه اشیا است و همه از آن بهره منداند، و اگر اختلافى هست به حسب اختلاف استعدادها و درجات وجودى آنها است.
از جمله چیزهایى که در انسان وظیفه هدایت تکوینى او را به عهده دارد «عقل» است، که او را به سوى خیر و صلاح هدایت می کند. آیاتى که در قرآن کریم به تعقل، تفکر و تدبر دعوت و تشویق می کند، بهترین دلیل بر وجود این هدایت عامه در افراد انسان می باشد، هر چند بعضى افراد از نور عقل خود بهره نمی برند و با تعطیل گذاشتن تفکر و تدبر، هدایت نمی شوند: (… فَاَلهَمَها فُجورَها وتَقوها )؛[19] … سپس پلید کارى و پرهیزگارى اش را به آن الهام کرد.
2. هدایت عامه تشریعى؛ عبارت است از هدایتى که فقط شامل موجود عاقل مدرِک است و به وسیله عوامل خارج از ذاتش به او افاضه می شود؛ هم چنان که این وظیفه را انبیا، رسل، کتاب آسمانى، اوصیا و جانشینان رسولان و علما به عهده دارند. قرآن کریم در این باره می فرماید: (لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّنـتِ واَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتـبَ والمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط)؛[20] ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنهاکتاب [آسمانى]و میزان (شناسایى حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم، تا مردم قیام به عدالت کنند.
ب: هدایت خاصه؛ این نوع هدایت به افرادى اختصاص دارد که از نور هدایت عامه تکوینى و تشریعى بهره برده اند و به این وسیله عنایت خاصه خداوند متعال را دریافت کرده اند و نشانه این هدایت آن است که چنین افرادى در زندگى در راه هاى نجات و رستگارى گام برمی دارند و نسبت به انجام «اعمال صالح» توفیق دارند. خداوند متعال درباره این گروه می فرماید: (والَّذینَ جـهَدوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا …)؛[21]کسانى که در راه ما مجاهده کنند، آنها را به راه هاى خود هدایت می کنیم.[22]
با توجه به هدف آفرینش انسان که آشنایى او به مبدأ و معاد و رسیدن به کمال است و انسان فاقد معرفت یک انسان ناقص می باشد که در حد حیوان توقف نموده است. موجودات دیگر، مانند جهان نبات و حیوان با هدایت تکوینى و در پرتو غرایز، به کمال خود می رسند، ولى انسان با این که با دو قوه نیرومند به نام «فطرت» و غریزه و «عقل» و خرد مجهز است، نمی تواند از طریق این دو ابزار به کمال مطلوب خود برسد و گواه آن تاریخ طولانى بشر است که پیوسته در منجلاب انحراف از توحید و معرفت حق دست و پا زده و هنوز هم متجاوز از یک میلیارد انسان با پرستش بت هاى گوناگون از جماد و حیوان دست به گریبان هستند. روى این اساس لازم است در هر عصر و زمانى که بشر قابلیت پذیرش دعوت هاى الهى را داشته است، پیامبرانى برانگیخته شوند که آنان را با این هدف که کمال انسان در آن نهفته است آشنا سازند و در غیر این صورت هدف آفرینش جامه عمل نپوشیده و انسان به آمال خود نرسیده است.
وانگهى، هر چند انسان از طریق عقل می تواند یک سلسله حقایق را درک کند و بخش مهمی از بایدها و نبایدها که از مستقلات عقلیه و ادراکات ضرورى است؛ مانند خوبى انواع احسان و نیکوکارى، زشتى انواع ظلم و فساد را درک کرد، ولى در همین امور مسلم از سوى شیاطین و وسوسه گران ایجاد شک و تردید می شود، این جاست که انبیا(ع) به یارى انسان ها می آیند و بر این ادراکات عقلى صحه می گذارند و وسوسه ها را خنثى می کنند و به تعبیر دیگر یادآورى مجددى نسبت به این امور دارند.[23]
—————
[18] طه، آیه 51.
[19] شمس، آیه 8.
[20] حدید، آیه 25.
[21] عنکبوت، آیه 69.
[22] ر.ک: جعفر سبحانى، الالهیات، ج 2، ص 387 ـ 395 و قرآن در اسلام، ص 125.
[23] ر.ک: جعفر سبحانى، منشور جاوید، ج 10، ص 26ـ29 و پیام قرآن، ج 7، ص 34ـ36.