اختلاف افق و شب قدر

شکی نیست که «لیله القدر»، یکی از شب های ماه رمضان است؛ جمع میان آیات قرآن نیز اقتضای آن را دارد. از یک سو می فرماید: «قرآن در ماه رمضان نازل شده است»[1] و از سوی دیگر می فرماید: «ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم»[2]. اما برای تعیین آن، باید به روایات مراجعه کرد. در روایات شیعه و اهل سنت، احتمالات گوناگونی داده شده است؛ از جمله: شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم.[3]

براساس روایت مشهور ائمه اطهار (علیهم السلام)، احتمال اینکه شب قدر، یکی از شب های نوزدهم، بیست و یکم و یا بیست و سوم ماه رمضان باشد، بیشتر است. سید بن طاووس، از بزرگان علمای شیعه، روایات متعددی درباره تعیین شب قدر در کتاب اقبال الاعمال جمع آوری کرده است که از مجموع آنها فهمیده می شود:

اندازه گیری و «تقدیر» امور و کارها، در شب نوزدهم و «تحکیم» آنها در شب بیست و یکم و «امضای» آنها در شب بیست و سوم است. به این دلیل شب زنده داری و عبادت و دعا در این سه شب بسیار توصیه شده؛ به ویژه بر دو شب بیست و یکم و بیست و سوم تأکید بیشتری گشته است.[4] در روایتی از امام صادق (علیه السلام) درخواست می شود که شب قدر را معین کنند، ایشان می فرماید: «آن را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بجویید». وقتی راوی می خواهد امام آن را دقیقا مشخص کند؛ می فرماید: «چه سخت است بر تو که دو شب را کوشش کنی!»[5] در عین حال روایات متعددی دلالت دارد که شب بیست و سوم، شب قدر است.[6]

البته شب قدر بر ائمه اطهار (علیهم السلام) کاملًا روشن است؛ زیرا فرشتگان در آن شب بر آنان فرود می آیند[7]. اما اصرار بسیاری داشته اند که شیعیان چند شب را به عبادت و شب زنده داری مشغول باشند. با توجه به این مطالب، روشن می شود که شب قدر در هر سالی وجود دارد و آن یک شب است و اختلاف تقویم، موجب نمی شود چند شب قدر داشته باشیم. بر این اساس تأکید شده است دهه آخر ماه رمضان، یا حداقل سه شب یاد شده مراقبت شود. پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می شد. و برخی از بزرگان شیعه، برای درک شب قدر یک سال شب ها را احیا می داشتند به هر حال شب قدر یک شب است و به احتمال بسیار زیاد، این یک شب، در دهه آخر ماه مبارک رمضان مقدر شده است و مؤمنان برای درک آن شب، تلاش می کنند و احیا می گیرند.

گفتنی است با نزول فرشتگان در شب قدر، برکات فراوان و متعددی جریان می یابد که مهم ترین آن تقدیر امور سالانه است. اما علاوه بر آن، نزول دسته جمعی فرشتگان، نورانیت و برکتی را به وجود می آورد که از فرصت های ممتاز، برای توبه و ارتقای درجات معنوی است؛ به طوری که انسان می تواند از فرصت یک شب، ارجمندی هزار ماه را به دست آورد. بنابراین اگر چه اعلام تقدیر امور سالانه به حجت خدا؛ در وقت معین از شب قدر انجام می گیرد؛ اما برای مردم سراسر جهان- با اختلاف افق هایی که دارند- شب قدر به نسبت هر منطقه ادامه دارد و همچنان برکات نزول فرشتگان شامل حال آنان می شود. تقدیر امور آنان نیز بر اساس آن انجام می گیرد و با اعلام قبلی تقدیر امور به حجت خدا، در وقت معین منافات ندارد. از این رو حتی برای کسانی که در منطقه خود فرصت شب را از دست داده اند؛ در روایات آمده است که روزهای شب قدر نیز فضیلت شب آن را دارد و اگر کسی در پی درک فضایل آن باشد، به آنها می رسد. همچنین در روایات آمده است: اگر کسی در این شب ها موفق نشد، منتظر شب و روز عرفه باشد که می تواند در آن، سرنوشت خویش را رقم زند. بنابراین تعیین این اوقات برای رقم زدن تقدیرات انسان، نه برای خداوند محدودیت می آورد و نه برای انسان؛ لکن این اوقات ویژگی هایی در تسریع حرکت انسان به سوی کمال حقیقی دارد.

بنا بر آنچه گفته شد، شب قدر زمانی دو قسم است: زمانی واقعی و زمانی اعتباری. لیله القدر زمانی واقعی و اعتباری را می توان به اول بهار واقعی و اعتباری تشبیه کرد. اول بهار واقعی، لحظه ای است که مرکز زمین در حرکت انتقالی خود به دور خورشید، منطبق شود و نقطه اعتدال ربیعی این لحظه، اول بهار واقعی است. حال اگر این انطباق قبل از ظهر صورت بگیرد (تحویل سال قبل از ظهر باشد)، تمام آن روز را اول بهار و اولین روز سال نو اعلام می کنند. اما اگر هنگام سال تحویل، بعد از ظهر باشد؛ آن روز را به سال قبل ملحق می کنند و می گویند: سال کبیسه دارد. ماه اسفند در چنین سالی، سی روزی است و در عین حال که اول بهار واقعی روز سی ام اسفندماه آن سال است، روز بعد را به عنوان اول بهار و نخستین روز سال جدید اعلام می کنند. در این مثال روشن است که ما یک اول بهار واقعی داریم که یک لحظه

است و یک اول بهار اعتباری داریم که یک روز است و با توجه به اعتبار و قرارداد، قابل توسعه و تغییر است.

لیله القدر زمانی نیز همین گونه است؛ یعنی، ما یک شب قدر زمانی واقعی داریم و یک شب قدر زمانی اعتباری. شب قدر زمانی واقعی، لحظه ای از شب خاصی است که در آن لحظه، انسان کامل فیوضاتی را از عالم بالا دریافت می کند و این لحظه، امری شخصی و غیرقابل توسعه و تعدّد است. و شب قدر زمانی اعتباری، مقطعی از زمان است که ممکن است 24 ساعت یا کمتر و یا بیشتر امتداد داشته باشد و با توجه به اختلاف آفاق متعدد شود. برای مثال در سرزمینی خاص، از سر شبی معین تا طلوع فجر برای اهل آن سرزمین، شب قدر باشد؛ ولی در سرزمینی دیگر بعد از دوازده ساعت، شب قدر اهل آن سرزمین شروع شود و. …

پس فیوضات و برکات شب قدر زمانی اعتباری، قابل توسعه بوده و امتداد زمانی 24 ساعته شب و روز قدر، دارای فضیلت مشترک است.

پی نوشت
[1] . بقره 2، آیه 185.
[2] . قدر 97، آیه 3.
[3] . ابن عربى، احکام القرآن، ج 4، صص 325- 328؛ دارالکتاب العربى، چاپ اول 1421 ق، بیروت؛ همچنین ر. ک: حسن، حسن‏زاده آملى، انسان و قرآن، صص 239- 243( انتشارات قیام، چاپ دوم، 1381 قم).
[4] . سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ج 1، صص 341- 345 و 356 و 374- 375؛ مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول 1414 ق، قم.
[5] . همان، ص 357.
[6] . همان، ص 374 و 375.
[7] . بصائر الدرجات، به نقل از امام صادق علیه‏السلام؛ ر. ک: انسان و قرآن، ص 241.