غدیر از اساسیترین برنامههای پیامبر خدا(ص) برای دوام و عزت و شکوه اسلام و قرآن بود. او در بازگشت از حجهالوداع آخرین رسالتخویش را انجام داد. زیرا خدایش فرموده بود: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین. (1) ای پیامبر، آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرساندهای; خداوند تو را از گزند مردم نگه میدارد. خداوند گروه کافران را هدایت نمیکند. (2) در پی اجرای اوامر پروردگار و معرفی وصی و جانشین خود علیبنابیطالب(ع) آیه اکمال دین: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا; امروز دین شما را کامل کردم و نعمتخود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم» نازل (3) و روز غدیر جشن ولایت و وصایتشد. اهل بیت پیامبر و امامان بر حق شیعه، که نگاهبان اسلام حقیقی بودند و سعی داشتند آن را از خطرات دور سازند، از هر فرصتی بهره بردند تا غدیر را زنده بدارند و آن خاطره گرامی و به یاد ماندنی را مطرح کنند; زیرا در تابش آفتاب غدیر اهداف والای پیامبر جامه عمل میپوشد و برای فتنهانگیزی کجاندیشان فرصتباقی نماند. نگاهی گذرا به سیره فاطمه و امیرمؤمنان – علیهما السلام – و دیگر امامان راستین شیعه ما را با اهمیت واقعه غدیر و نقش عظیم و سرنوشتساز آن هدایت و نیکبختی بشر آشنا میسازد. راویان، نویسندگان و مفسران اهل سنت و شیعه به واقعه غدیر و آیات نازل شده در آن توجه بسیار داشتهاند. برخی از علمای شیعه مانند علامه طبرسی روایات (4) نزول آیه تبلیغ (5) در سرزمین غدیر را مشهور دانستهاند. از اهل سنت ابوالقاسم عبیدالله بنعبدالله حسکانی، از دانشمندان اهل سنت، نیز همین را مطرح میکند. او احادیث غدیر را در دوازده جزوه دستهبندی کرده، آن را «دعاء الهداه الی اداء حق الموالاه» نامیده است. (6) ابوالعباس احمد بنمحمد بنسعید مشهور به ابنعقده – مورد اعتماد مذاهب چهارگانه اهل سنت – در این باره کتابی به نام «حدیث الولایه» (7) تدوین کرده است. علامه امینی نیز کتاب گرانسنگ «الغدیر» را، در یازده مجلد، به رشته نگارش درآورد. آنچه در مجموعه این آثار جلب توجه میکند موضعگیری آشکار ائمه اهل بیت – علیهم السلام – در باره این واقعه مهم است، موضعگیریهایی که از اهمیت غدیر و نقش آن در سعادت بشر پرده برمیدارد. در این مقاله به بررسی بخشی از این موضعگیریها میپردازیم: فاطمه زهرا – سلام الله علیها – بر مزار حمزه سید الشهداء (احد) روزی در احد بر مزار عموی پدرش «حمزه سیدالشهداء» ایستاده بود و عزاداری میکرد. محمود بنلبید فرصت را نیمتشمرده، پس از عزاداری پرسید: ای دختر پیامبر خدا(ص)، آیا برای امامت و زعامت علی بنابیطالب(ع) از سخنان پیامبر خدا(ص) دلیلی به یاد داری؟ فاطمه فرمود: و اعجبا انسیتم یوم غدیر خم؟… اشهد الله تعالی لقد سمعته یقول: علی خیر من اخلفه فیکم و هو الامام و الخلیفه بعدی و سبطای و تسعه من صلب الحسین، ائمه ابرار، لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیکون الاختلاف فیکم الی یوم القیامه. (8) شفگتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش کردهاید؟… خدا را گواه میگیرم که خود شنیدم آن بزرگوار میفرمود: علی بهترین کسی است که او را در میان شما جانشین خود قرار میدهم، علی [علیه السلام] امام و خلیفه بعد از من است. دو فرزندم حسن و حسین[علیهما السلام] و نه نفر از فرزندان حسین[ع] پیشوایان و امامانی پاک و نیکاند.اگر از آنان اطاعت کنید، شما را هدایتخواهند کرد و اگر با آنها مخالفت ورزید، تا روز قیامت تفرقه و اختلاف در میانتان حاکم خواهد بود. علی(ع) و استدلال به غدیر سلیم بنقیس هلالی میگوید: در زمان خلافت عثمان، در مسجد النبی(ص) نشسته بودم; جمعی از مردم نیز در مسجد در حال گفتگو بودند. علی بنابیطالب(ع) به پاخاست، سوابق خویش در خدمتبه اسلام را برشمرد و همگی بر درستی گفتارش گواهی دادند حضرت در باره روز غدیر خم فرمود: مردم در باره ولایت و وصایت از پیامبر خدا(ص) پرسیدند، در آن هنگام خداوند به پیامبرش فرمان داد تا خلیفه و جانشین بعد از خود را معرفی کند و توضیح دهد، همانطور که درباره نماز، روزه، زکات و حج جزئیات را بیان کرده است. آنگاه امام(ع) ادامه داد: «فنصبنی للناس علما بغدیر خم… فقال(ص): ایها الناس اتعلمون ان الله – عز و جل – مولای و انا مولی المؤمنین و انا اولی بهم من انفسهم قالوا بلی یا رسول الله. قال(ص): قم یا علی، فقمت. فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه». (9) در غدیر خم پیامبر خدا(ص) مرا چنین معرفی کرد: ای مردم، آیا میدانید که خداوند ولی و سرپرست من است و من ولی و سرپرستشما مؤمنان هستم; و من نسبتبه جانهای شما از خودتان سزاوارترم؟ همگی پاسخ دادند: چنین است ای پیامبر خدا.سپس فرمود: علی به پاخیز. من برخاستم، آنگاه فرمود: هر کس من ولی و سرپرست او هستم علی بنابیطالب(ع) بر او ولایت دارد; بار خدایا دوستبدار هر که علی را دوست دارد، و دشمن بدار هر که علی را دشمن میدارد… ب) حدیث غدیر در معرکه صفین علی(ع) در یکی از روزها در جمع سپاه خود، که گروهی از مهاجرین و انصار (10) نیز در آن به چشم میخوردند از زبان پیامبر خدا(ص) فضایل خویش را برشمرد. آیات شریف «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه… (11) » و «لم یتخذوا من دون الله و لا رسوله و لا المؤمنین ولیجه (12) » را تلاوت کرد و فرمود: مردم پرسیدند یا رسول الله، آیا ولایت اختصاص به بعضی از مؤمنان دارد یا برای عموم است؟ در آن هنگام خداوند فرمان داد تا پیامبرش ولایت را همانند نماز، روزه، زکات و حج توضیح دهد و تبیین کند. در آن وقت پیامبر خدا(ص) در غدیر خم مرا ولی امر مردم قرار داد و چنین خطبه خواند: ان الله ارسلنی برساله… من کنت مولاه فعلی مولاه… (13) ج) خطبه غدیریه امیرمؤمنان(ع) در زمان حکومتدر دوره حاکمیت علی بنابیطالب(ع) اتفاقا روز عید غدیر با جمعه مصادف شد. مسلمانان حضور چشمگیری پیدا کردند و آن حضرت برای اقامه نماز جمعه و خواندن خطبههای آن در برابر مردم قرار گرفت. حسین بنعلی(ع) میگوید: پنجساعت از روز گذشته بود[قبل از اذان ظهر]، که پدرم خطبهها را آغاز کرد. او نخستبه حمد و ثنای حضرت حق پرداخت، صفات ربوبیاش را برشمرد، حاکمیت مطلق را از آن وی دانست، نعمتهایش را مورد توجه قرار داد و بعد خطاب به مردم فرمود: خداوند تعالی امروز دو عید بسیار بزرگ [جمعه و غدیر] را برای شما در یک زمان قرار داده است; دو عیدی که هر یک فلسفه وجودی دیگری را تکامل میبخشدو به وسیله هر یک هدایت در دیگری اثر میبخشد… سپس فرمود: توحید و ایمان به یگانگی خداوند پذیرفته نمیشود مگر با اعتراف به نبوت پیامبرش محمد(ص) و دین و شریعت محمد(ص) پذیرفته نمیشود مگر با قبول ولایت امر کسی که خدا فرمان ولایتش را داده است; و همه این امور سامان نمیپذیرد مگر بعد از توسل و تمسک به اهل ولایت. غدیر از نگاه مولی الموحدین(ع) علی(ع) سپس فرمود: خداوند در روز غدیر (14) آنچه در باره منتخبین خود اراده کرد بر پیامبرش فرو فرستاد، به او فرمان داد تا ولایت و وصایت را ابلاغ کند و مجال را از کافران و منافقان بگیرد نگران گزند دشمنان نباشد.روز غدیر قدر و نزلتبسیار دارد، در آن روز گشایشهای الهی فرا رسیده و حجتش بر همه تمام شده است. امروز روز روشنگری و اظهار عقیده از جایگاه بلند و روشن است، امروز روز تکامل دین و روز وفای به عهد است. غدیر روز شاهد (15) [رسول الله(ص)] و مشهود [علی بنابیطالب(ع)] است، روز در هم ریختن پیمانهای زیر پرده کفر و نفاق است، روز آشکار شدن حقایق اصیل اسلام است، روز ذلت و خواری شیطان است، روز استدلال و برهان است، روز جدا شدن صفوف کسانی است که آن را تکذیب میکردند امروز بزرگترین روزی است که عدهای از شما از آن اعراض کردید، روز هدایت و امتحان بندگان خداست، روز آشکار شدن کینههای نهفته در دلها و سینههاست، روز عرضه نصوص [سخنان بدون ابهام پیامبر(ص)] بر افراد مؤمن و دلباخته [اهل الخصوص] است، غدیر روز شیث پیامبر(ع) است، روز ادریس و یوشع و شمعون و … منشور علوی(ع) در عید غدیر امیر مؤمنان(ع) در قسمت آخر خطبه فرمود: رحمتخدا بر شما ای مسلمانان، بعد از برگشت از این اجتماع بزرگ امروز [غدیر] را عید بگیرید: [و با انجام امور ذیل آن را بزرگ بشمارید]. الف) نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیکی و بخشش پیشه کنید. (16) ب) به برادران دینی خویش به قدر توان نیکی و بخشش کنید. (18و17) وج) خدای را در برابر نعمتهایی که به شما ارزانی داشته، شکرگزار باشید. د) کنار یکدیگر جمع شوید تا خداوند اجتماع شما را فراگیر و گیراتر سازد. ه) به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند به شما الفت و مهربانی بیشتر عنایت کند. و) نعمتهای الهی را به یکدیگر تبریک و تهنیت گویید همان طور که خداوند [در این روز] با اعطای اجر و ثوابی بیش از دیگر اعیاد به شما تهنیت میگوید. بعد فرمود: کمکهای مالی به دیگران در امروز (غدیر) به اموالتان برکت میبخشد و بر عمرتان میافزاید: مهربانی به دیگران سبب رحمت و عنایات حق خواهد شد. ز) با خوشرویی و شادمانی یکدیگر را در آغوش بگیرید. ح) خداوند را بر توفیقات خویش سپاس گویید. ط) از فقرا و ضعیفانی که چشم به کمک شما دارند دیدن کنید، به زیارتشان بروید و با آنان در خوراکشان همراه شوید. بعد حضرت فرمود: یک درهم کمک به فقرا در روز عید غدیر با دویستهزار درهم برابر است، بلکه بیشتر خواهد بود. ی) وقتی یکدیگر را ملاقات کردید مصافحه کنید، به هم تبریک بگویید و سلام کنید، که پیامبر خدا(ص) به من چنین فرمان داد. (19) غدیر خم در خطبه امام مجتبی(ع) حسن بنعلی(ع) در برابر طاغوت شام و مردم کوفه خطبهای خوانده، مردم را به بالاترین نعمت از دست رفته، که حاکمیت اهل بیت(ع) بود، توجه داد. شایستگی و لیاقتخویش و مشروعیتخلافتش را متذکر شد و داستان روز بیاد ماندنی غدیر را چنین بازگو کرد: «وقد سمعت هذه الامه جدی – صلی الله علیه و آله – یقول: ما ولت امه امرها رجلا و فیهم من هو اعلم منه الا لم یزل یذهب امرهم سفالا حتی یرجعوا الی ما ترکوه و سمعوه – صلی الله علیه و آله – یقول لابی: انت منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی. و قد راوه و سمعوه(ص) حین اخذ بید ابی بغدیر و قال لهم: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاده ثم امرهم ان یبلغ الشاهد منهم الغائب ثم قال… (20) » مردم سخن جدم پیامبر(ص) را به یاد دارند که میفرمود: هر گاه مردم کسی را به رهبری خویش برگزینند در حالی که لایقتر و آگاهتر از آن فرد وجود داشته باشد، برای خویش تیرهبختی خریدهاند مگر اینکه دوباره بدانچه رهاکردند و به فراموشی سپردند بازگردند و آنچه را که از پیامبرشان در باره پدرم شنیدهاند دنبال کنند، رسول خدا میفرمود: ای علی تو بعد از من مانند هارون پس از موسی هستی، او جانشین برادرش موسی بوده تو نیز جانشین و خلیفه منی; تنها تفاوت [میان آنها و ما] این است که بعد من پیامبری و نبوت نخواهد بود. امام مجتبی(ع) سپس فرمود: این مردم پیامبر خود را دیدند و سخنانش را در «غدیر خم» شنیدند. در آن روز جدم رسول خدا(ص) دست پدرم(ع) را گرفت و در برابر آنان گفت: هر کس من مولا و سرپرست او هستم علی مولای او خواهد بود; خدایا، دوستبدار هر کس او را دوست دارد و دشمن بدار هر کس او را دشمن دارد… سپس جدم پیامبر(ص) دستور اکید داد که، حاضران مطالب غدیر را به غایبان برسانند. امام حسین(ع) و حدیث غدیر در منی یکسال قبل از مرگ معاویه، امام حسین – علیه السلام – به زیارت بیت الله الحرام در مراسم پر شکوه، حج مشرف شد عبدالله بنعباس و عبدالله بنجعفر او را همراهی نمودند. آن سال عده زیادی از زنان و مردان بنیهاشم حضور داشتند. امام حسین(ع) در ایام تشریق آنان را در سرزمین منی جمع نمود در آن اجتماع عظیم بیش از هفتصد نفر از مردان تابعین و دویس نفر از صحابه پیامبر خدا(ص)گرداگرد وجودش زیر خیمه حلقه زدند و منتظر سخنان امام خویش بودند، حضرت بپا خاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: شما شاهد و ناظر تجاوزات معاویه جنایتکار نسبتبه ما و شیعیان هستید و از آنها اطلاع دارید، سخنان مرا گوش کنید و بنویسید [تا برای آیندگان بماند] و به دیگر شهرها و قبائل و افراد مؤمن و مورد اعتماد خود برسانید و آنان را دعوت به اداء حق ما (اهل بیت) کنید ترس آن دارم که وقتش بگذرد و حقوق ما مغلوب ستمگر گردد، گر چه خداوند بالاترین پشتیبان است. سپس فرمود: شما را به خدا سوگند: بیاد نمیآورید که پیامبر خدا(ص) روز غدیر خم پدرم علی(ع) را وصی و امام بعد از خود قرار داد و حدیث ولایت را بر شما خواند و فرمود همگی باید این پیام را به دیگران برسانید پاسخ دادند: چرا ما بیاد داریم. (21) امام محمد باقر – علیه السلام – فضیل بنیسار، بکیر بناعین، محمد بنمسلم، برید بنمعاویه و ابوالجارود همگی در محضر امام باقر(ع) بودند حضرت در باره ولایت علی بنابیطالب(ع) و روز غدیر فرمودند: خداوند پیامبرش را مامور به ولایت علی [علیه السلام] کرد و این آیه شریفه را نازل کرد: «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه» (22) با نزول آیه فوق ولایت اولی الامر واجب گردید و لکن عدهای نفهمیدند اولی الامر چه کسانی هستند؟ خداوند به محمد – صلی الله علیه و آله – دستور داد تا آن را توضیح دهد و همانند نماز و زکات و روزه و حج مصادیق خارجی آن را روشن سازد. در آن هنگام اضطراب او را فرا گرفت و ترسید عدهای بواسطه آن از آیین اسلام برگردند و او را تکذیب کنند او به خدا پناه برد در آن هنگام آیه تبلیغ (یا ایها الرسول بلغ… (23) ) نازل گشت پیامبر خدا(ص) امر حق را اجرا نمود و در غدیر خم ایستاد و فرمان اجتماع مردم و زوار بیت الله الحرام را داد و در آنجا علی بنابیطالب(ع) را ولی بعد از خود معرفی کرد و دستور داد آنانی که در آنجا (غدیر خم) بودند پیام خداوند (ولایت علی(ع)) را به دیگر افراد برسانند. امام صادق(ع) در مسجد غدیر حسان جمال میگوید: همراه امام صادق(ع) از مدینه به مکه مسافرت کردم. در نزدیکی میقات جحفه، چون به «مسجد غدیر» رسیدیم امام – علیه السلام – به جانب چپ مسجد نگریست و فرمود: این مکانی است که پیامبر خدا(ص)، در روز غدیر، علی را جانشین خود معرفی کرد و فرمود: من کنت مولاه فعلیغ، مولاه.آنگاه امام(ع) به جانب دیگر نگاه کرد، جایگاه خیمههای دیگران را نشان داد و فرمود: سالم غلام ابوخذیفه و ابوعبیده جراح نیز در آنجا بود; گروهی از مردم چون علی(ع) را بر روی دست پیامبر دیدند با حسادت به وی نگریستند و به یکدیگر میگفتند: به دو چشم او [پیامبر] نگاه کنید، چگونه همانند دیوانه به اطراف خویش مینگرد و قرار ندارد. در این هنگام جبرئیل نازل شد (24) و این آیات را بر پیامبر خدا(ص) قرائت کرد: «و ان یکاد الدین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و یقولون انه لمجنون و ما هو الا ذکر للعالمین». (25) آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند; آنها میگفتند: او واقعا دیوانه است، در حالی که قرآن جز بیداری و آگاهی برای جهانیان نیست. (26) امام کاظم(ع) و مسجد غدیر عبدالرحمان بنحجاج گفت: خدمت موسیبنجعفر(ع) رسیدم. در حالی که قصد سفر داشتم، از آن حضرت در باره مسجد غدیر خم پرسیدم. امام – علیه السلام – فرمود: در آن مسجد نماز بخوانید که فضیلت و ثواب بسیار دارد، پدرم [به هر که عازم آن دیار بود] فرمان میداد تا در مسجد غدیر نماز بگذارد. (27) امام رضا(ع) الف) عرشیان و روز غدیر احمد بنمحمد بنابینصر بزنطی میگوید: در منزل امام هشتم علی بنموسیالرضا(ع) نشسته بودم، جمع بسیاری نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند که گفتگو در باره روز غدیر آغاز شد; بعضی از افراد وجود روز غدیر را در صدر اسلام منکر شدند و بعضی آن را از شعائر اسلامی میدانستند. در این هنگام، علی بنموسیالرضا(ع) فرمود: پدرم از جدم «جعفر بنمحمد» چنین نقل میکرد: آسمانیان روز غدیر را بهتر از زمینیانمیشناسند، خداوند در بهشتبرین ساختمان بزرگی را به خود اختصاص داده است; این ساختمان از آجرهای نقره و طلا ساخته شده، در آن صد هزار گنبد از یاقوت سرخ و صد هزار گنبد از یاقوت سبز وجود دارد، خاک و گلهای به کار گرفته شده در این قصر از مشک و عنبر است، در آن چهار جوی (یا رودخانه) به چشم میخورد که در هر یک از آنها خمر و آب زلال و شیر و عسل جریان دارد; در اطراف این جویبارها درختان انبوهی از میوههای مختلف روییده، بر روی آنها پرندگانی پرواز میکنند که بدنشان از لؤلؤ و پرهایشان از یاقوت است; آنها با پرواز خویشصداهای دلنوازی ایجاد میکنند. روز غدیر در این قصر بزرگ باز میشود; فرشتگان و اهل آسمانها تسبیحگویان به قصر داخل میشوند; آن پرندگان به پرواز درآمده در جویبارها خود را مرطوب میسازند و سپس به آن مشک و عنبر آغشته کرده، و عطرش را در فضای ملکوتی قصر منتشر میسازند; فرشتگان الهی به نام فاطمه زهرا(س) به یکدیگر هدیه میدهند; چون پایان روز غدیر فرا میرسد، به فرشتگان گفته میشود به جایگاههای خویش برگردید شما تا سال آینده، مثل چنین روزی، از اشتباه و لغزش در امان هستید و بدانید همه این موهبتها به خاطر عظمت پیامبر ما محمد و وصی او علی بنابیطالب – علیهما السلام – است. ب) برکات عید غدیر سپس علی بنموسیالرضا(ع) رو به احمد بنمحمد ابینصر کرد و فرمود: ای فرزند ابونصر، هر جا که بودی روز غدیر سمت مرقد امیر مؤمنان – علیه السلام – بشتاب. 1 – خداوند گناهان شصتساله هر مؤمن زیارتکننده او را میآمرزد. 2 – خدواند، به برکت روز غدیر دو برابر گروهی که در ماه رمضان، شب قدر و شب عید فطر آزاد میکند، از آتش جهنم میرهاند. 3 – پروردگار یک درهم انفاق به مستحق را هزار برابر پاداش خواهد داد. سپس فرمود: روز غدیر به برادران دینی خود برتری و فضیلت ده و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما. (28) پینوشتها: 1- مائده،67. 2- برابر نقل اسباب النزول واحدی نیشابوری، ص 135 و تفسیر کبیر فخر رازی، ج 12، ص49 – 50. شان نزول آیه، غدیر خم و معرفی علی بنابیطالب(ع) بوده است. 3- درالمنثور، سیوطی، ج 2، ص256; تاریخ بغداد، خطیب نیشابوری، ج6، ص 290. 4- مجمعالبیان، علامه طبرسی، ج3، 4، ص223. 5- مائده،67. 6- شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، ج 1، ص 252. 7- الطرائف، سید بنطاووس، ج 1، ص 140. 8- بحارالانوار، ج36، ص353 – 354; اسمی المناقب، علامه شمسالدین ابنجزری، ص 32; نهج الحیاه، ص 38. 9- احتجاج طبرسی، ج 1، ص213 – 214. 10- ابوهیثم بنتیهان، خالد بنزید، ابوایوب انصاری، عمار بنیاسر و … مجموعا هفتاد نفر از مهاجرین و انصار بدری حضور داشتند. 11- مائده، 55. 12- توبه،16. 13- بحارالانوار، ج33، ص147 -146. 14- از روز غدیر خم در روایت تعبیر به «یوم الدوح» شده است که این واژه هم در روایات و هم در اشعار به کار گرفته شده است. (بحارالانوار، ج 94، ص 115). 15 و 16 – تفسیر شاهد و مشهود را میتوان در موارد ذیل یافت: اصول کافی، ج 1، ص 425، ح69; بحارالانوار، ج 35، ص386، ح 1; ج36، ص 114، ح 61. 17 و 18 – در ترجمه عبارات تلفیق شده است. 19- بحارالانوار، ج 95، ص 118 – 112، ح 8، مقداری از خطبه امیرالمؤمنین(ع) توسط امام حسین(ع) نقل شده و ما آن را ترجمه و تلخیص نمودیم. 20- ینابیع الموده، قندوزی حنفی، ج3، ص153; بحارالانوار، ج 10، ح 5، ص 144 – 138. 21- موسوعه کلمات الامام الحسین(ع)، ص 270; الغدیر، ج 1، ص 198، ح9، چاپ چهارم. 22- مائده، 55. 23- مائده،67. 24- فاصله مسجد غدیر با میقات جحفه سه میل (تقریبا 5760 متر) میباشد. (معجم معالم الحجاز، ج 2، ص 124). 25- قلم، 52 – 51. 26- فروع کافی، ج 4، ص566; نورالثقلین، ج 5، ص399. روایات دیگری نیز در شان این آیه وارد شده است که همین مضمون را نشان میدهد. ر ک: تفسیر علی بنابراهیم; روضه کافی، ص 344، ح 542. 27- وسائل الشیعه، ج3، ص549، ح 2، ب 61; فروع کافی، ج 4، ص566، ح 1; تهذیب الاحکام، ج6، ص 18، ح 21، ب16; من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص559، ح3143. 28- تهذیب الاحکام، ج6، ص 24، ح9، باب19; بحارالانوار، ج 94، ص9 – 18. ماهنامه کوثر شماره 2
احمد زمانی