مقدمه هستی شناسی

مقدمه هستی شناسی – بخش اول

شامل: مقدمه، هشداری درباره مفاهیم، هشداری درباره الفاظ، بداهت مفهوم وجود، نسبت بین وجود و ادراک.
مقدمه
در این قسمت به مسائل هستی شناسی و متافیزیک می‌پردازیم که از سویی مادر علوم به شمار می‏رود و از سوی دیگر کلید حل مهمترین مسائل بنیادی در زندگی انسان می‏باشد مسائلی که اساسی‏ترین نقش را در سرنوشت بشر و سعادت و خوشبختی ابدی یا شقاوت و بدبختی جاودانی وی ایفاء می‏نمایند .
حقیقت هستی و انواع و جلوه‏های آن و روابط کلی موجودات با یکدیگر مورد بحث و کاوش قرار می‏گیرد اما پیش از پرداختن به این مباحث لازم است توضیحی پیرامون مفاهیم و روابط آنها با مصادیق عینی و نیز توضیحی پیرامون الفاظ و روابط آنها با معانی بدهیم و به برخی از لغزشگاه‌هایی که در این زمینه‏ها وجود دارد اشاره کنیم تا در ضمن بحثهای آینده دچار لغزش و مغالطه نشویم آنچنانکه بسیاری از اندیشمندان دچار شده‏اند.
هشداری درباره مفاهیم
واضح است که سر و کار عقل همواره با مفاهیم است و هر جا فکر و اندیشه‏ای تحقق یابد یا تعقل و استدلالی انجام گیرد مفاهیم ذهنی نقش ابزارهای ضروری و جانشین ناپذیر را ایفاء می‏کنند حتی علوم حضوری هنگامی می‏توانند در فکر و استدلال مورد بهره برداری قرار گیرند که مفاهیم ذهنی از آنها گرفته شود و حتی هنگامی که به وجود عینی و خارجی اشاره می‏کنیم و توجه ذهن را به ماورای خودش معطوف می‏داریم باز هم از مفاهیم عینی و خارجی استفاده می‏کنیم مفاهیمی که نقش آینه و مرآت یا سمبول و علامت را برای حقایق عینی بازی می‏کنند .
ولی به کار گرفتن مفاهیم در افکار و استدلالها همیشه و در همه علوم عقلی یکسان نیست و اختلاف استفاده از مفاهیم از سویی به تفاوت ذاتی خود مفاهیم بر می‏گردد مانند اختلافی که بین مفاهیم ماهوی و فلسفی و منطقی وجود دارد و ویژگی هر دسته از آنها موجب اختصاص به شاخه معینی از علوم می‏شود و از سوی دیگر به کیفیت به کار گرفتن مفاهیم و چگونگی التفات و توجه ذهن به آنها مربوط می‏گردد مثلا مفهوم کلی را نمی‏توان مرآت و نشانه‏ای برای امور خارجی و عینی قرار داد زیرا اشیاء و اشخاص خارجی همیشه به صورت شخصی موجود می‏شوند و ممکن نیست‏یک موجود خارجی با وصف کلیت تحقق یابد و این همان مطلبی است که فلاسفه می‏گویند وجود مساوق با تشخص است پس عدم استفاده از مفهوم کلی به عنوان مرآت و علامتی برای امور خارجی مربوط به ویژگی ذاتی خود این مفهوم است که مانند سایر معقولات منطقی فقط درباره مفاهیم ذهنی دیگر می‏تواند به کار رود بر خلاف مفاهیم ماهوی و فلسفی که به شکلی می‏توانند از امور خارجی حکایت کنند .
این مفاهیم چنانکه در مبحث‏شناخت‏شناسی دانستیم به دو دسته کلی و جزئی تقسیم می‏شوند مفاهیم جزئی همواره آینه‏ای برای اشیاء و اشخاص خاصی هستند و توان حکایت از غیر از مصادیق مشخص خودشان را ندارند بر عکس مفاهیم کلی که می‏توانند مرآت برای اشیاء بی‏شماری واقع شوند و این دو ویژگی مربوط به حیثیت مرآتیت و مفهومیت آنها است ولی همین مفاهیم کلی دارای حیثیت دیگری هستند و آن عبارت است از حیثیت وجود آنها در ذهن و از این نظر مانند وجود مفاهیم جزئی و مانند وجودهای خارج از ذهن اموری شخصی به شمار می‏روند.
آن دسته از مفاهیم کلی که مصداق خارجی دارند و به اصطلاح اتصافشان خارجی است نیز بر دو دسته تقسیم می‏شوند یک دسته مفاهیمی که به منزله قالبهایی برای امور یکسانی هستند و حدود ماهوی آنها را مشخص می‏سازند مفاهیم ماهوی و دیگری مفاهیمی که از اصل هستی و روابط وجودی و نیز از نقص و امور عدمی حکایت می‏کنند و نمایشگر ماهیت‏خاصی نیستند مفاهیم فلسفی دسته اول طبعا ماهیت مشترک بین افراد و به عبارت دیگر حدود یکسان موجوداتی را نشان می‏دهند اما دسته دوم چنین شانی را ندارند و چون انتزاع آنها مرهون دیدگاه عقلی خاصی است و به اصطلاح عروضشان ذهنی است صدق آنها بر موارد متعدد نشانه وحدت دیدگاهی است که عقل درباره آنها دارد هر چند از نظر ماهیت و حدود وجودی مختلف باشند مانند مفهوم علت که هم بر امور مادی صدق می‏کند و هم بر امور مجرد که اختلاف ماهوی با آنها دارند .
البته انتزاع مفهوم علت از امور مختلف الحقیقه گزاف و بی حساب نیست اما نمی‏تواند وحدت مفهومی آن دلیل وحدت حقیقت مصادیق باشد و کافی است که همه آنها در این جهت‏شریک باشند که موجود دیگری بر آنها توقف دارد جهتی که با التفات عقل تعین می‏یابد و برای اینکه اینگونه جهات عقلی با جهات خارجی و حدود وجودی اشتباه نشوند بهتر این است که اصطلاح انحاء و شؤون وجودی را به جای حدود وجودی درباره آنها به کار ببریم و مثلا بگویم وحدت مفهوم علت نشانه اشتراک نحوه وجود یا اشتراک چند موجود در شان واحدی است‏یعنی همه آنها در این جهت‏شریک‏اند که در موجود دیگری تاثیر می‏کنند یا وجود دیگری وابسته به آنها است .
همچنین کثرت و مفاهیم فلسفی یا تعدد مفاهیم ماهوی و فلسفی در موردی دلیل کثرت جهات و حیثیات خارجی آن نمی‏شود و چنانکه در مورد وجدانیات و علوم حضوری دانستیم با اینکه معلوم ما امر واحد و بسیطی است ذهن مفاهیم متعددی از آن می‏گیرد و آن را به صورت قضیه‏ای مرکب از چند مفهوم منعکس می‏سازد .
نیز صدق یک مفهوم فلسفی مانند مفهوم علت بر مورد خاصی دلیل نفی مقابل آن نیست بر خلاف مفاهیم ماهوی مثلا اگر مفهوم سفید بر جسمی صادق بود دیگر مفهوم سیاه در همان حال و بر همان نقطه صادق نخواهد بود به خلاف اینکه شی‏ء واحدی در عین حال که متصف به علت برای موجودی می‏شود متصف به معلول برای موجود دیگری می‏گردد به عبارت اصطلاحی برای تحقق تقابل در مفاهیم فلسفی باید وحدت جهت و اضافه را نیز در نظر گرفت .
حاصل آنکه در مقام به کار گرفتن مفاهیم باید به دو نکته مهم توجه داشته باشیم یکی آنکه ویژگی خاص هر نوع از مفاهیم را در نظر داشته باشیم که مبادا بی جهت‏حکم نوع خاصی از مفاهیم را به انواع دیگر تعمیم ندهیم و مخصوصا به ویژگیهای هر یک از مفاهیم ماهوی و فلسفی و منطقی توجه داشته باشیم زیرا بسیاری از مشکلات فلسفی در اثر خلط بین این مفاهیم پدید آمده است و دیگری آنکه ویژگی مفاهیم را به مصادیق و بالعکس ویژگی مصادیق را به مفاهیم سرایت ندهیم تا در دام مغالطه و اشتباه مفهوم با مصداق نیفتیم
هشداری درباره الفاظ
دانستیم که ابزار اصلی اندیشیدن و استدلال کردن مفاهیم و معقولات است ولی نقل و انتقال اندیشه‏ها و تفهیم و تفهم همواره به وسیله الفاظ صورت می‏گیرد و همانگونه که مفاهیم نقش مرآت و آینه را برای امور خارجی ایفاء می‏کنند الفاظ نیز همین نقش را نسبت به مفاهیم بازی می‏کنند و میان الفاظ و مفاهیم آن چنان رابطه مستحکمی بوجود می‏آید که غالبا هنگام فکر کردن الفاظ حاکی از مفاهیم به ذهن می‏آید و بر این اساس الفاظ را وجود لفظی اشیاء نامیده‏اند چنانکه مفاهیم را وجود ذهنی آنها تلقی کرده‏اند و بعضی چندان مبالغه کرده‏اند که اساسا فکر کردن را سخن گفتن ذهنی دانسته‏اند و طرفداران مکتب تحلیل زبانی لینگویستیک پنداشته‏اند که مفاهیم فلسفی واقعیتی ورای الفاظ ندارند و بازگشت بحثهای فلسفی به شاخه‏ای از مباحث زبان شناختی است پنداری که بی‏مایگی آن تا حدودی در حث‏شناخت‏شناسی آشکار شده است .
رابطه لفظ و معنی گاهی چنین توهمی را پدید می‏آورد که صفات الفاظ به مفاهیم هم سرایت می‏کند و مثلا وحدت لفظ و اشتراک لفظی از نوعی وحدت معنی و مفهوم حکایت می‏کند چنانکه بر عکس گاهی مشترک معنوی از قبیل مشترک لفظی پنداشته می‏شود یا اینکه کلید حل مشکلات فلسفی از تبیین شؤون الفاظ و حقیقت و مجاز و استعاره و مانند آنها جستجو می‏گردد یا اینکه مفاهیمی که در لفظ و اصطلاح واحدی شریک هستند در اثر قرابت به جای یکدیگر گرفته می‏شوند و مغالطه‏ای از باب اشتراک لفظی رخ می‏دهد، از این روی باید دقت کرد که مسائل لفظی با مسائل معنوی درنیامیزند و همچنین احکام الفاظ به معانی سرایت داده نشود و نیز در هر مبحثی معنای مورد نظر کاملا مشخص شود تا مغالطه‏ای از جهت اشتراک در لفظ پیش نیاید.
بداهت مفهوم وجود
در بخش اول دانستیم که قبل از شروع در مسائل هر علم باید نخست موضوع آن را بشناسیم و تصور صحیحی از آن داشته باشیم و نیز در هر علم حقیقی غیر قراردادی باید از وجود حقیقی موضوع آن آگاه باشیم تا مباحثی که بر محور آن دور می‏زند بی‏پایه و بی‏اساس نباشد و در صورتی که وجود موضوع بدیهی نباشد باید به عنوان یکی از مبادی تصدیقی علم اثبات شود که معمولا این کار در علم دیگری انجام می‏گیرد و نیازمند به بحثهای فلسفی است .
اکنون ببینیم موضوع خود فلسفه از نظر تصور و تصدیق چگونه است .
بر اساس تعریفی که از فلسفه اولی یا متافیزیک شده موضوع این علم موجود مطلق یا موجود بما هو موجود است اما مفهوم موجود از بدیهی‏ترین مفاهیم است که ذهن از همه موجودات انتزاع می‏کند و نه نیازی به تعریف دارد و نه اساسا چنین کاری ممکن است زیرا همچنان که در مفهوم علم گفته شد که مفهومی روشنتر از آن یافت نمی‏شود که بتوان آنرا مبین معنای علم قرار داد در اینجا هم امر به همین منوال است .
یکی از شواهد روشن بر بداهت مفهوم وجود این است همانگونه که در مبحث‏شناخت‏شناسی دانستیم هنگامی که یک معلوم حضوری در ذهن منعکس می‏شود به صورت قضیه هلیه بسیطه درمی‏آید که محمول آن موجود است و این کاری است که ذهن نسبت به ساده‏ترین و ابتدائی‏ترین یافته‏های حضوری و شهودی انجام می‏دهد و اگر مفهوم روشنی از وجود و موجود نمی‏داشت چنین کاری ممکن نمی‏بود .

مقدمه هستی شناسی – بخش دوم

با این وصف شبهاتی پیرامون مفهوم وجود و موجود القاء شده و بحثهایی را در فلسفه‏های غربی و اسلامی برانگیخته است که با اختصار به آنها اشاره می‏شود
نسبت بین وجود و ادراک
از جمله بحثهایی که پیرامون مفهوم وجود مطرح شده این است که بارکلی‏ادعا کرده است که معنای وجود چیزی جز درک کردن یا درک شدن نیست ولی فلاسفه آن را به معنای دیگری گرفته‏اند و به دنبال آن بحثهای بی‏حاصلی را مطرح ساخته‏اند که منشا آن همان سوء استعمال این واژه می‏باشد وی بر این ادعا پای می‏فشرد و آنرا یکی از اصول نظریه فلسفی خودش قلمداد می‏کند .
حقیقت این است که خود بارکلی‏به این اتهام سزاوارتر است زیرا معنای این واژه و معادلهایش در همه زبانها مانند هستی در زبان فارسی جای هیچگونه ابهامی ندارد و ابدا معنای درک شدن یا درک کردن را نمی‏فهماند و اگر در بعضی از زبانها واژه معادل وجود یا واژه معادل ادراک ریشه مشترک داشته باشد نباید آن را در معنای معروف این کلمه دخالت داد .
از جمله شواهد بطلان این ادعا آن است که وجود بیش از یک معنی ندارد در صورتی که درک کردن و درک شدن دو معنای مختلف‏اند نیز معنای وجود یک مفهوم نفسی است که در آن نسبتی به فاعل یا مفعول لحاظ نمی‏شود و به همین جهت بر وجود خدای متعال هم که جای توهم نسبت فاعلی و مفعولی ندارد اطلاق می‏گردد به خلاف معنای ادراک که متضمن نسبت به فاعل و مفعول است .
در واقع این سخن بارکلی یکی از موارد اشتباه مفهوم به مصداق است آن هم اشتباهی مضاعف زیرا وی مقام ثبوت و اثبات را با هم خلط کرده است و لازمه اثبات وجود برای موجودات را که درک کردن یا درک شدن می‏باشد به ثبوت نفس الامری آنها نسبت داده است .
حاصل آنکه مفهوم وجود و مفهوم ادراک دو مفهوم متباین هستند و مفهوم هیچکدام از تحلیل مفهوم دیگری به دست نمی‏آید و تنها چیزی که می‏توان گفت این است که بعد از اثبات وجود خدا و احاطه علمی او بر همه موجودات می‏توان گفت هر موجودی یا درک کننده است‏یا درک شونده زیرا اگر موجودی درک کننده هم نباشد دست کم متعلق علم الهی می‏باشد اما این تساوی در مصداق که نیازمند به براهینی می‏باشد ربطی به تساوی مفهوم وجود با مفهوم ادراک ندارد.
خلاصه
1 سر و کار عقل همواره با مفاهیم ذهنی است و حتی استفاده از علوم حضوری در فکر و استدلال متوقف بر گرفتن مفاهیم ذهنی از آنها است .
2 استفاده از مفاهیم به صورتهای مختلفی انجام می‏گیرد و این اختلاف یا مربوط به اختلاف ذاتی خود مفاهیم است مانند تفاوتی که بین مفاهیم ماهوی و فلسفی و منطقی وجود دارد و یا مربوط به اختلاف جهات و حیثیاتی است که برای آنها در نظر گرفته می‏شود مانند حیثیت مفهومی و حیثیت وجودی .
3 وحدت مفاهیم ماهوی نشانه حدود وجودی مشترک و یکسان بین مصادیق خارجی است ولی وحدت مفهوم فلسفی نشانه وحدت دیدگاه عقل در انتزاع آن می‏باشد و می‏توان از آن به وحدت نحوه یا شان وجود تعبیر کرد .
4 کثرت مفاهیم فلسفی یا تعدد معقولات اولی و ثانیه‏ای که از یک مورد انتزاع می‏شوند نشانه تعدد حیثیات عینی و خارجی آن نیست .
5 در تقابل مفاهیم فلسفی باید وحدت جهت و اضافه را نیز در نظر گرفت .
6 در مقام فکر و استدلال باید ویژگیهای مفاهیم را مورد توجه قرار داد و مخصوصا از خلط احکام مفاهیم با مصادیق احتراز کرد که مغالطه‏ای از باب اشتباه مفهوم به مصداق رخ ندهد .
7 رابطه حکایت و نمایشگری که بین الفاظ و معانی وجود دارد ممکن است منشا خلط احکام لفظ با احکام معنی شود چنانکه ممکن است در مشترکات لفظی معنایی به جای معنای دیگر گرفته شود و مغالطه‏ای از باب اشتراک لفظ رخ دهد.
8 موجود که موضوع فلسفه اولی است از نظر مفهوم بدیهی و بی‏نیاز از تعریف است و یکی از شواهد آن انعکاس معلومات حضوری به صورت هلیات بسیطه در ذهن است که در آنها از مفهوم موجود استفاده می‏شود .
9 بارکلی مفهوم وجود را مساوی با درک کردن و درک شدن پنداشته و فلاسفه را به سوء استعمال این واژه متهم ساخته است .
10 ولی خود او به این اتهام سزاوارتر است زیرا تباین مفهوم وجود و مفهوم درک روشن است و از شواهد آن وحدت مفهوم وجود و خالی بودن آن از نسبت فاعل و مفعول می‏باشد و اما تساوی مصداق که نیازمند به برهان است ربطی به اتحاد مفهومی ندارد.