شیخ ابو الصلاح حلبی

(متوفی‏447 ه.ق) گفتار استاد: «شیخ ابو الصلاح،او نیز اهل شامات است.شاگرد سید مرتضی پس از درگذشت‏او،شاگرد شیخ طوسی بوده است.در ریحانه الادب می‏نویسد که او شاگرد سلاربن عبد العزیز آتی الذکر نیز بوده است.اگر این نسبت درست‏باشد می‏بایست‏ابو الصلاح سه طبقه را شاگردی کرده باشد. کتاب معروف او در فقه،«الکافی‏»است.در سال‏447 ه.ق درگذشته است.اگر عمر او صد سال بوده است و درسال‏447 هم وفات کرده باشد،او از هر دو استادش بزرگسال‏تر بوده است. شهیدثانی او را خلیفه المرتضی فی بلاد الحلبیه خوانده است.» (1) ولادت و عصر زندگی او: «حلب‏»شهر بسیار بزرگ و معمور و پر نعمت و پر جمعیت از دیار شام می‏باشدو هم اکنون نیز از شهرهای پر جمعیت و آباد سوریه می‏باشد.آب و هوای خوش ونعمت فراوان دارد و در کتابهای مذهبی نیز آمده است که ابراهیم خلیل الرحمن‏گوسفندهای خود را در آنجا به چرا می‏برد و شیر آنها را روز جمعه در راه خدا تصدق‏می‏نمود.خداوند متعال این شهر را با برکت و خیرات توام ساخته است.محصولات‏کشاورزی در آنجا به وفور و فراوانی به عمل می‏آید و دو محل هم در آنجا به عنوان‏انتساب به ابراهیم خلیل الرحمن مورد زیارت مردم قرار دارند.این شهر دارای‏کتابخانه‏ها و کتابفروشیهای معتبری است که نشان عمیق بودن رشد فرهنگی در این‏شهر می‏باشد که از روزگاران گذشته سابقه داشته است. (2) آری حلب سابقه دیرینی در پرورش رجال علم و دین دارد و شخصیتهای علمی‏و تاریخی متعددی منسوب به آن نقطه می‏باشند که فقیه بزرگوار و نامدار ما،شیخ‏ابو الصلاح،تقی بن نجم الدین بن عبید الله حلبی نیز نخستین و آخرین آنان نیست.بلکه‏افراد دیگری نیز در فقه و حدیث از این مرکز علمی برخاسته‏اند که مورد مطالعه قرارخواهند گرفت و هم اکنون در صدد شرح حال یکی از پروردگان این شهر قرار داریم وگاهی در مورد او و یکی دیگر از همشهریانش‏«حلبیان‏»به کار برده می‏شود و مقصود ازآن دو همین ابو الصلاح تقی الدین و حمزه بن علی حلبی معروف به ابن زهره یکی‏دیگر از فقیهان نامور امامیه برخاسته از آن دیار می‏باشد.(که شرح حالش خواهد آمد) ولادت: تاریخ ولادت او همانند دیگر بزرگان فقه و ادب و علم،درست مشخص نیست‏و با مسلم گرفتن تاریخ وفات او،احتمالا ولادت او در حدود سال‏347 در اواسط قرن‏چهارم هجری صورت گرفته باشد.نام او تقی بن نجم الدین بن عبید الله حلبی وشهرتش‏«تقی الدین‏»فقیه بزرگوار و شیخ جلیل القدر،فاضل،محدث،مفسر،ثقه ومورد اعتماد و یکی از بزرگان و مشایخ امامیه در قرن پنجم هجرت می‏باشد.او در مقام‏علم و عمل به منزلت‏بس شامخ نائل آمده است.تحصیلات او پیش سید مرتضی علم‏الهدی و شیخ طوسی صورت گرفته است. اساتید او: او تحصیلات عالیه خویش را پیش فقیه بزرگوار،علم الهدی(م‏436)و شیخ‏بزرگوار طائفه، شیخ طوسی(م 460)انجام داد و اندکی نیز از محضر عالم بزرگوارعبد العزیز دیلمی معروف به‏«سلار»تلمذ نموده است و از طرف سید مرتضی علم‏الهدی به تدریس و قیام به وظائف دینی و شرعی در بلاد شام و حلب منصوب گردیده‏است.از این رو او را«خلیفه المرتضی‏»(نماینده سید مرتضی)نیز گفته‏اند.آنچنان که‏پس از درگذشت او از سوی شیخ طوسی نیز در آن مقام ابقاء شده است و نیابت او راپذیرفته‏اند،از این رو به او«خلیفه الشیخ‏»نیز می‏گویند. موضوع نیابت که در مورد«ابن براج‏»نیز گذشت،نشان دهنده بسط ید علماء وفقهاء،و وجود آثار مرجعیت و تقلید در آن نقاط همانند امروزین می‏باشد که مراجع‏عالیقدر تقلید نمایندگانی از سوی خویش در اطراف و اکناف تعیین می‏نمودند تا در امرمراجعات مردم سهولت و تسریعی ایجاد کرده باشند و مشکلات دینی مردم توسط‏آنان حل شده باشد و در مبادله درخواستهای خویش دچار و قفه نشوند. گفتار بزرگان در حق او: 1-مرحوم میرزا عبد الله افندی صاحب ریاض العلماء شرح حال او را به اختصاردر کتاب خویش آورده است و می‏نویسد: «او شیخ تقی الدین بن نجم الدین بن عبد الله الحلبی،شاگرد سید مرتضی علم‏الهدی و شیخ طوسی،و استاد قاضی ابن براج حلبی می‏باشد.با اینکه او از شاگردان‏شیخ طوسی است،باز نام او را در کتاب فهرست‏خویش آورده است و گفته است اوپیش ما و پیش سید مرتضی درس خوانده است.» (3) سپس او را توثیق کرده است و این‏امر نشانگر عظمت‏شان و اعتبار اوست. 3-علامه متتبع مرحوم میرزا محمد باقر خوانساری(ره)مؤلف روضات،درتالیف منیف خود فصلی را در مورد زندگی این فقیه نامدار بازگشوده است و مطالبی رادر مورد او بازگو می‏کند که بخشی از تقریرات او را در ذیل می‏آوریم.او می‏گوید: «فقیه نامدار و بزرگوار،ابو الصلاح تقی الدین بن نجم بن عبد الله حلبی،فقیه ومورد اعتماد اهل رجال از اعیان امامیه و از مشاهیر فقهای حلب و موصوف به خلیفه‏المرتضی است و آن بر اساس نیابتی است که از سوی استاد بزرگوارش داشته است،آن چنان که ابن براج از سوی شیخ طوسی اعلی الله مقامه داشته است.این گونه نیابت‏براساس قضاوت یا جنبه نیابت در تدریس داشته است،چون هر دو نیابت مورد نص وتصریح قرار گرفته‏اند.این امر نشانگر عظمت و شان این فقیه بزرگوار می‏تواندباشد.» (4) توثیق بزرگان: این فقیه بزرگوار مورد توثیق بزرگان فقه و فقاهت قرار گرفته است.شیخ طوسی‏در لفهرست‏خویش و شیخ منتجب الدین نیز در فهرست‏خویش،و ابن شهر آشوب‏در معالم العلماء او را ستوده‏اند. ابن داود صاحب رجال گفته است:«او دارای عظمت قدر و از بزرگان شیعه است. محقق در المعتبر او را به عنوان اعیان فقهای ما توصیف کرده است.» در کتاب امل الآمل در مورد او آمده است:«ابو الصلاح حلبی که ابن براج از اوروایت می‏کند، معاصر شیخ طوسی بود و او مورد وثوق،عالم،فاضل،فقیه و محدث‏بوده است.و کتابهایی دارد، و کتاب‏«تقریب المعارف‏»او بسیار نیکو و زیبا است.و من‏کتاب الکافی او را مشاهده کرده‏ام که ابواب فقهی را به صورت منظم آورده است وکتاب بسیار زیبا و مورد استناد در فقه ماست و بیش از بیست هزار سطر می‏باشد،ولی‏آن نسخه‏ای را که من مطالعه کرده‏ام،سکته‏ها و سقطها در بر دارد،و تنها نسخه‏ای است‏که از آن کتاب در دست می‏باشد.و کتاب المعراج که در مورد حدیث است،به او نسبت‏داده می‏شود،شاید مؤلف آن ابو صالح حلبی باشد،نه ابو الصلاح‏» (5) گفتار صاحب مجمع البحرین: طریحی می‏نویسد:«نام صاحب گفتار ما تقی بن نجم الدین می‏باشد و هر وقت‏تقی به صورت مطلق گفته شود،منظور ایشان می‏باشد.» در مجمع البحرین هنگامی که نامی از سلار می‏برد،در شرح حال او می‏نویسد: «ابو الصلاح حلبی نیز از او فرا گرفته است،و هنگامی که از شهر حلب مورداستفتاء و پرسش فقهی قرار می‏گرفت،در پاسخ می‏گفت:«پیش شما«تقی‏»وجوددارد.»یعنی به او مراجعه کنید.» گفتار صاحب معجم رجال الحدیث: مرحوم آیه الله العظمی خویی در شرح حال او کلام شیخ طوسی را می‏آورد که اوپیش ما و سید مرتضی درس خوانده است،فرد موثقی است و دارای تالیفاتی می‏باشد. اسامی کتابهای او را این چنین نام می‏برند: 1-البدایه(در فقه)2-الکافی(در فقه)3-شرح ذخیره سید مرتضی(در کلام) (6) فرزندان او: از او فرزندان مشهور و معروف علمی سراغ نداریم،جز آنچه یکی از نوادگان آن‏فقیه نامدار، فقیه فاضل ابو الحسن علی بن منصور بن ابی الصلاح است که شهید ثانی دربحث قضاء شرح ارشاد به او اشارتی دارد. (7) آثار و تالیفات او: او دارای آثار و تالیفات متعددی است که نوعا در زمینه فقه و کلام می‏باشد واسامی برخی از آنها به این ترتیب می‏باشد: 1-البدایه(فقه) 2-تقریب المعارف(کلام) 3-دفع شبه الملاحده(کلام) 4-شرح ذخیره استاد خود،علم الهدی(کلام) 5-الشافیه 6-العده(فقه) 7-الکافی(فقه) 8-اللوامع(فقه) 9-المرشد فی طریق المتعبد(احکام) وفات او: او پس از یک عمر طولانی و پر برکت که همه را در راه خدا و احیای شریعت اوصرف نمود،در صد سالگی به سال‏447 ه.ق در شهر حلب به رحمت ایزدی شتافت ودر همانجا مدفون گردید. رحمت و رضوان الهی شامل حالش باد. پی‏نوشتها: 1- آشنایی با علوم اسلامی،ص‏297. 2- دیدار از حلب در سال‏1357 ه.ش- شام سرزمین خطابه‏ها و خاطره‏ها،انتشارات نوید اسلام. 3- ریاض العلماء،ج 5،ص 464- ریحانه الادب،ج‏7،ص 161. 4- روضات الجنات،ج 2،ص‏113. 5- روضات الجنات،ج 2،ص‏117. 6- معجم رجال الحدیث،ج‏3،ص‏377،کد معرفی‏1913. 7- روضات الجنات،ج 2،ص‏177.

عبدالرحیم عقیقی بخشایشی