تفسیر نام حضرت فاطمه زهرا

تفسیر نام حضرت فاطمه (سلام الله علیها)

ء«انا اعطیناک الکوثر، فصل لربک ‏وانحر، ان شانئک هوالابتر» (1)

تاریخ نامگذاری
امروزه هر فردی دارای نام و نام خانوادگی‏ است که شناسه اوست. قدمت نامگذاری درجامعه بشری همپای قدمت‏ خود بشر است.حتی اگر نشود از لحاظ تاریخی سندی قابل‏ قبول برای تاریخ آغازین نام گذاری پیداکرد ولی نمی‏شود این حقیقت را انکار کرد که بشر نخستین دارای نام بوده است.

نامی که‏ کتاب‏های آسمانی بدان تصریح کرده ‏اند.قرآن کریم از نخستین انسان با نام «آدم‏» یادمی‏کند: «واذ قلنا للملائکه اسجدوا للآدم‏» (2) ; هنگامی که به فرشتگان گفتیم‏ برای «آدم‏» سجده کنید.«و علم آدم الاسماءکلها» (3) ; و خدا تمامی اسم‏ ها را به «آدم‏»تعلیم داد.
سنت جامعه عربی در نامگذاری
امروزه تقریبا در تمام دنیا هر فردی دارای‏دو نام است:
1 – نام فردی و شخصی یا اسم کوچک
2 – نام خانوادگی و فامیلی یا اسم بزرگ.
درحالی که پیش‏تر این چنین نبود و اقوام وملیت‏های گوناگون دارای روش‏های متفاوتی‏ برای نامگذاری بودند. به عنوان مثال درجامعه عرب معمولا هر فردی دارای اسم،کنیه و لقب، و چه بسا چندین اسم و کنیه ولقب بود. اسم و یا اسامی را غالبا بزرگترهای‏ خانواده انتخاب و معرفی می‏کردند. مشابه‏آنچه که امروزه متداول و رائج است. منشا وخاستگاه کنیه اسامی پدر، مادر، فرزندان ومانند آن بود. کنیه ‏ها با پیشوندهایی چون:«اب، ابن، عبد، ام، اخ، اخت، سید، شیخ‏» وکلماتی از این دست همراه بود. مانند:اباالحسن، ابن الرضا، عبدالمطلب،ام ‏المبنین، اخت هارون، (4) سیدالبطحاء،شیخ الطائفه و…
ویژگی‏ های جسمی و خصوصیات اخلاقی‏ باعث پیدایش و اشتهار القاب بود. القابی‏ چون: «امین، طیب، طاهر، بطل، مصطفی،مرتضی و…»
نامگذاری برخی از اولیاء الهی
اگرچه شیوه نامگذاری بسیاری از اولیاءالهی به همان روش معهود و متداول در میان‏ مردمشان بود; یعنی توسط والدین و اجداد صورت می‏گرفت، شبیه آنچه که راجع به‏ حضرت مریم ‏علیها السلام آمده است که مادرش این‏نام را برای او برگزید. در قرآن کریم آمده است‏که مادر مریم پس از به دنیا آوردن او، درمناجات با خدا چنین گفت: «رب انی‏وضعتها انثی… و انی سمیتها مریم، و انی‏اعیذها بک و ذریتها من الشیطان‏ الرجیم‏» (5) ; خدایا من او را دختر زائیدم… ونامش را مریم گذاشتم، او و نسلش را در پناه توقرار می‏دهم.
نام برخی از اولیای الهی توسط خداوند انتخاب گردید. حضرت یحیی‏ علیه السلام از این‏ طائفه است. ظاهرا نام حضرت آدم ‏علیه السلام راخدای متعال برای او برگزید. قرآن کریم به‏ صراحت اعلام می‏دارد که خدا نام «یحیی‏» رابرای پسر حضرت زکریا علیه السلام انتخاب نمود. درآیه 7 سوره مریم آمده است: «یازکریا انا نبشرک بغلام اسمه یحیی لم نجعل له من‏قبل سمیا»; ای زکریا! ما پسری را به تو بشارت‏ می‏دهیم. نامش یحیی است. این نام راپیش‏تر برکسی ننهادیم.
انتخاب نام و معرفی آن از طرف خدا، علاوه‏برجنبه شرافت تکریم; بیانگر شخصیت،عظمت، امتیازات و ویژگی ‏ها و حقایق فراوانی ‏است که اینک مجال ذکر آن‏ها نیست. تو خودحدیث مفصل بخوان از این مجمل.
نام خمسه طیبه را خدا برگزید
نام احمد نام جمله انبیاست. براساس‏ روایات فراوانی از فریقین، نام‏های مقدس‏ احمد و محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین،نام‏ های عرشی و آسمانی اند، نه زمینی و ازسوی خداوند براین پنج وجود مقدس عالم ‏آفرینش نهاده شدند.
محمدبن علی بن حسین بن بابویه قمی،معروف به شیخ صدوق این روایت را از جابربن‏عبدالله انصاری نقل می‏کند: قال رسول‏ الله‏ صلی الله علیه وآله: «انا اشبه الناس بآدم، و ابراهیم ‏اشبه الناس بی‏خلقه و خلقه، و سمانی الله‏من فوق عرشه عشره اسماء… فسمانی‏ محمدا… و جعل اسمی فی‏التوراه احید… وسمانی فی‏الانجیل احمد…» (6) ;
پیامبر خداصلی الله علیه وآله فرمود: من شبیه‏ترین مردم‏به آدم‏علیه السلام هستم، و ابراهیم‏علیه السلام شبیه ‏ترین‏ مردم به من از جهت قیافه و اخلاق. خدا مرا به‏10 نام نامید… مرا محمد نامید… و درتورات‏ اسمم را «احید» قرار داد… و در انجیل مرا با نام‏«احمد» معرفی کرد…
پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله به امیرالمؤمنین‏ امام علی علیه السلام ‏فرمود:
«ان الله تبارک و تعالی شق لی اسما من‏اسمائه، فهو محمود و انا محمد، و شق لک‏یاعلی اسما من اسمائه، فهو العلی الاعلی وانت علی، و شق لک یا حسن اسما من‏اسمائه، فهوالمحسن و انت‏حسن و شق‏لک یا حسین اسما من اسمائه فهوذوالاحسان و انت‏حسین، و شق لک یافاطمه اسما من اسمائه فهوالفاطر و انت ‏فاطمه…» (7)
خدای متعال برای من اسمی از اسم های‏ خودش منشق کرد، او «محمود» است و من‏ محمد، و برای تو نیز اسمی از اسم ‏های‏ خودش را; او «علی اعلی‏» است و تو «علی‏».اسم‏های حسن، حسین و فاطمه را هم ازاسم ‏های خودش منشعب کرد. پس ای حسن!او «محسن‏» است و توحسن، و ای حسین! او«ذوالاحسان‏» است و تو «حسین‏» و ای فاطمه!او«فاطر» است و تو فاطمه…
علت نامگذاری
علل و انگیزه‏ های گوناگونی را می‏شود برای‏انتخاب یک اسم مطرح کرد. همانند:انگیزه‏ های دینی، فرهنگی، تاریخی، هنری،ذوقی، عاطفی، اجتماعی و… یکی به انگیزه ‏تاریخی نام سهراب را برای پسرش برمی‏گزیند و دیگری به انگیزه دینی نام حسین‏ را، و سومی به انگیزه فرهنگ نام «دانش‏» را، و چهارمی نامی دیگر را. وجه مشترک تمامی‏ این نام‏ها وجود حکمت و مصلحتی است که‏ در ورای این نام‏ها خوابیده است; به خصوص ‏نام ‏های منتخب از سوی خداوند که از پشتوانه حکمت و علم بیکران الهی برخورداراست. در روایات متعددی، سر و حکمت‏ انتخاب دو نام حسن وحسین برای پسران حضرت ‏فاطمه و امام علی ‏علیهما السلام مساله ولایت و جانشینی علی‏ علیه السلام برای پیامبرصلی الله علیه وآله معرفی شده است.این دو اسم معرب شبر و شبیر می‏باشند وشبر و شبیر نام فرزندان هارون، وصی حضرت‏ موسی‏ علیه السلام است. چون امام علی‏ علیه السلام وصی وجانشین پیامبر است، خداوند این دو اسم رابرای فرزندان علی ‏علیه السلام برگزید. (8)
اسامی حضرت فاطمه‏علیها السلام
برای حضرت فاطمه‏ علیها السلام اسم‏ها و لقب‏ های ‏زیادی در روایات ذکر شده است، از جمله:فاطمه، زهرا، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه،مرضیه، محدثه، بتول، حصان، حره، سیده،عذرا، حوراء، نوریه، سماویه، حانیه، صدیقه ‏و… (9)
امام صادق‏علیه السلام فرمود: برای فاطمه‏علیها السلام 9 اسم نزد خدای متعال هست: «فاطمه،صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه،محدثه و زهرا» (10)
اینک به توضیح و تبیین اجمالی برخی ازاین اسم‏ها می‏پردازیم.
1 – فاطمه
این کلمه مشتق از مصدر «فطم‏» است که درلغت عرب به معنای بریدن، قطع کردن و جداشدن است. لفظ فاطمه از جهت هیئت‏ به‏ صورت صیغه «فاعل‏» است، ولی دارای معنای‏ مفعولی است و به معنای بریده و جدا شده‏ می‏باشد. (11)
در رابطه با وجه نامگذاری آن حضرت به‏ این اسم – که مشهورترین نام آن حضرت‏ می ‏باشد.- دلایل متعددی در روایات بیان ‏شده است، از جمله:
1 – بریدگی و دوری او و شیعیان او از جهنم:
جعفربن محمدعلیه السلام قال رسول الله‏ صلی الله علیه وآله ‏ل علی‏ علیه السلام:
«هل تدری لم سمیت فاطمه؟
قالی علی‏علیه السلام لم سمیت فاطمه یا رسول‏الله؟
قال: لانها فطمت هی و شیعتها من‏النار.» (12)
امام صادق‏ علیه السلام فرمود: رسول گرامی اسلام ‏به حضرت امام علی ‏علیه السلام فرمود: آیا می‏دانی برای‏ چه فاطمه‏ علیها السلام به این نام نامیده شد؟
حضرت علی‏ علیه السلام فرمود: برای چه؟
پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: برای آن که او و شیعیانش از آتش (جهنم) منع شدند.
در برخی از روایات آمده است: چون او وشیعیان و دوستانش از آتش منع شدند. (13)
در این دسته از روایات، حکمت نامگذاری‏ آن حضرت به «فاطمه‏» دوری او و شیعیان و محبین او از آتش و عذاب جهنم بیان شده که‏ روشنگر جایگاه بلند اونزد حق، و برکت پیروی‏از او و آثار محبت و ارادت به اوست، ضمن این‏که اشاره و تلمیح لطیفی است‏به مقام‏«شفاعت‏» آن بانوی بزرگ در قیامت.
2 – بریدگی و دوری از شر
یونس به ظبیان نقل می‏کند: امام‏ صادق ‏علیه السلام پس از شمارش اسامی حضرت‏ فاطمه‏ علیها السلام، فرمود: «اتدری ای شی‏ء تفسیرفاطمه؟ قلت: اخبرنی یا سیدی. قال: فطمت‏من الشر» (14)
یونس! آیا می‏دانی تفسیر فاطمه چیست؟گفتم: مرا از آن آگاه سازید. فرمود: دوری از شرو بدی.
فتال نیشابوری نیز در ضمن حدیثی از امام‏ صادق ‏علیه السلام آورده است: «چون از بدی‏ها بریده ‏شده است او را فاطمه نامیدند.» (15)
شر در مقابل خیر است و این دو از صفات‏ متقابلند. کسی که شر در حریم و آستانه او راه ‏ندارد خیر محض و حسن مطلق است. این‏حسن، حسن خدادادی است و کاشف از طهارت و قداست ظاهر و باطن.
دلفریبا نباتی همه زیور بستند دلبرما است که با حسن خداداد آمد (16)
ارباب تفسیر و حدیث‏ سوره کوثر را ناظر به‏ حضرت فاطمه ‏علیها السلام دانستند و با استناد به‏احادیث، بیان داشتند که مراد از کوثر در «انااعطیناک الکوثر» فاطمه است. وکوثر را به ‏خیر فراوان معنا کردند. حضرت فاطمه – سلام‏ الله علیها ظهور و تبلور خیر و خوبی است وهمه ابعاد وجودیش لبریز از خوبی‏هاست. اواز مصادیق برجسته سوره‏ های کوثر، انبیاء وفاطر است که با عناوین «کوثر»، «اوحیناالیه م‏فعل الخیرات‏» و «سابق بالخیرات‏» موردستایش خداوند قرار گرفت.
به مشک چین و چگل نیست‏ بوی گل محتاج که نافه هایش زبند قبای خویشتن است (17)
3 – برخورداری از دانش
عن ابی جعفرعلیه السلام قال: «لما ولدت‏ فاطمه‏ علیها السلام اوحی الله عزوجل الی ملک،فانطق به لسان محمدصلی الله علیه وآله فسماها فاطمه،ثم قال تعالی: انی فطمتک بالعلم، وفطمتک عن الطمث، ثم قال ابوجعفرعلیه السلام والله لقد فطمها الله تبارک و تعالی بالعلم وعن الطمث‏بالمیثاق.» (18)
امام باقرعلیه السلام فرمود: هنگامی که فاطمه ‏علیه السلام‏ متولد شد، خدای متعال به فرشته ‏ای وحی‏ رسانید و با این وحی، زبان محمدصلی الله علیه وآله به نطق ‏آمد و او را فاطمه نامید. پس خدای متعال‏ فرمود: من تو را به شیر علم از شیرخوارگی‏ بریدم و به طهارت از قاعدگی. سپس امام‏ باقرعلیه السلام فرمود: به خدا سوگند! خدای متعال اورا به این دو خصیصه از آغاز سرشت.
جابربن عبدالله انصاری روایت کرد:حضرت محمدصلی الله علیه وآله فرمود:
«ان الله جعل علیا و زوجته و ابنائه حجج‏الله علی خلقه و هم ابواب العلم فی امتی،من اهتدی بهم هدی الی صراط مستقیم.» (19) ; خدای متعال علی‏علیه السلام وهمسرش، فاطمه‏ علیه السلام و فرزندانش را حجت ‏برخلق قرار داده است. آن‏ها دره ای علم در امت‏منند. هرکه به هدایت آن‏ها اقتدا کند به‏ صراط مستقیم هدایت ‏شده است.
در انبوهی علم و دانش حضرت فاطمه ‏علیها السلام‏همین بس است که از سرچشمه نبوت نوشیدو در دامان «شهرعلم‏» پرورش پیدا کرد وهمسر دروازه شهر علم بود. دو خطبه و اندک‏ کلمات و دعاهای به یادگار مانده از آن حضرت،به روشنی تمام دریای متلاطم و مواج دانش‏او را به تماشا می ‏گذارد. از دانش سرشار او چه ‏می‏شود گفت؟ !
او محدثه است و فرشتگان بزرگ الهی‏ حاملان پیام الهی به محضرش بودند. پس‏ سخن کوتاه باید.
4 – بریدگی و طهارت از قاعدگی بانوان
امام باقرعلیه السلام یکی از علل تسمیه حضرت‏ فاطمه‏ علیها السلام به این اسم را طهارت آن حضرت‏ از عادت‏ های زنانگی ذکر کرده است.پیامبرصلی الله علیه وآله در تفسیر کلمه بتول – که از نام‏های‏ حضرت فاطمه‏ علیها السلام است – فرمود: «البتول‏التی لم ترحمره قط، ای لم تحض، فان‏الحیض مکروه فی بنات الانبیاء» (20) ; بتول‏ بانوی است که خون نبیند; یعنی حیض‏ نشود. حیض شدن دختران پیامبران ناپسنداست.
پیامبر اسلام‏ صلی الله علیه وآله به عایشه فرمود: عائشه!فاطمه همانند دیگر بانوان نیست، او عادت‏ نمی‏شود. (21)
ابن عباس از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل کرد که فرمود:«دخترم، فاطمه ‏علیها السلام حوریه آدمی (انسان پری‏گونه) است; هرگز عادت نمی‏شود و حیض‏نمی‏بیند. (22) سیوطی می‏نویسد: «از ویژگی‏ ها و امتیازات حضرت فاطمه‏ علیها السلام حیض نشدن‏ اوست. (23) احادیث در این سخن فراوان است‏ و نیازی به ذکر همه آن‏ها نیست. فاطمه‏ علیها السلام‏ اگرچه در ظاهر، زنی همسان زنان دیگر است‏ولی در سرشت و حقیقت، پری و حوریه‏ بهشتی است. خصائص و ویژگی‏های اوخصائص پری وحور است; حوریان بهشتی‏ عادت نمی‏شوند. حواره عذراء هستند; «اناانشاناهن انشاء فجعلناهن ابکارا» (24)
حضرت زهراعلیها السلام نیز این گونه بود. خدا او رابه همسری حضرت علی‏ علیه السلام برگزید و جز علی‏کسی شایسته همسری با او نبود. (25)
پیامبرصلی الله علیه وآله همواره از او به عنوان «حوراءانسیه‏» و «مخلوق از میوه ‏های بهشت‏» یادمی‏فرمود. (26)
جان فدای دهنش باد که درباغ نظر چمن آرای جهان خوشتر از این غنچه نیست (27)
5 – ناتوانی از شناخت آن حضرت
امام صادق‏ علیه السلام فرمود: «… و انما سمیت‏ فاطمه لان الخلق فطموا عن معرفتها» (28) ;همانا فاطمه نامیده شد، چون خلق ازمعرفت‏ و شناخت (عظمت و شخصیت و مراتب ‏وجودی) او دورند.
حضرت فاطمه‏ علیها السلام از آن چنان مرتبه وعظمت وجلالی برخوردار استکه امام‏ عسکری‏ علیه السلام فرمود: «نحن حجج الله علی‏الخلق و فاطمه حجه‏الله علینا» (29) ; ما حجت‏خدا بر مردم و فاطمه حجت‏ خدا برماست.
یک دهان خواهم به پهنای فلک تابگویم وصف آن رشک ملک (30)
با اعتراف و عجز از تبیین و تفسیر این سخن‏ امام عسکری‏ علیه السلام، به این بیت مترنم می‏شوم:
من چه گویم یک رگم هشیار نیست شرح آن یاری که او را یار نیست
____________________________________
1 – سوره کوثر.
2 – سوره بقره، آیه 34.
3 – همان، آیه 31.
4 – سوره مریم، آیه 28.
5 – سوره آل عمران، آیه 36.
6 – معانی الاخبار، ص 51.
7 – همان، ص 55.
8 – بحارالانوار، ج 43، باب 11.
9 – همان، باب 2.
10 – همان.
11 – لسان العرب، ج 10، ص 289; مصباح المنیر،ماده فطم.
12 – بحارالانوار، ج 43، ص 211; ینابیع الموده، ج‏2، ص 19 – 20.
13 – همان، ص 211.
14 – همان، ج 43، باب 2.
15 – زندگانی فاطمه زهرا(س)، شهیدی، ص 34. به‏نقل از روضه‏الواعظین، ص 148.
16 – حافظ.
17 – همان.
18 – بحارالانوار، ج 43، باب 2.
19 – فاطمه من المهد الی‏اللحد، ص 218. به نقل ازشواهد التنزیل، ج 1، ص 58.
20 – بحارالانوار، ج 43، باب 2.
21 – همان.
22 و 23 – فاطمه من المهد الی اللحد، ص 101.
24 – سوره واقعه، آیه 35 – 36.
25 و 26 – بحارالانوار، ج 43، باب 1 و 2.
27 – حافظ.
28 – فاطمه من المهد الی اللحد.
29 – همان.
30 – مولوی.