نزول دفعى و تدریجى قرآن

مسئله تقدّم نزول دفعی قرآن به صورت یک موضوع مستقل در آثار مفسران و محققان علوم قرآنی ذکر نشده است، بلکه شاید بتوان در ضمن مباحث نزول آیات قرآن به این مسئله دست یافت. مفسران و محققان در چگونگی نزول قرآن و کیفیت نزول تدریجی و دفعی اختلاف نظر دارند و اولین سوره یا آیات نازل شده بر پیامبرصلی الله وعلیه وآله، کدام، نیز بعثت پیامبرصلی الله وعلیه وآله چه روزی می‏باشد.
دانشمندان شیعه تقریباً متفقند که پیامبر اسلام‏صلی الله وعلیه وآله در بیست و هفتم ماه رجب، رسالت مبعوث گردید و نبوت آن بزرگوار از همان روز آغاز گردید. مشهور میان دانشمندان اهل تسنن این است که پیامبرصلی الله وعلیه وآله در ماه مبارک رمضان به این مقام بزرگ نائل گردیده و دو ماه بعد در رمضان به نزول وحی مفتخر گردید. از آن جا که مکتب شیعه خود را پیرو عترت و اهل بیت پیامبرصلی الله وعلیه وآله می‏داند و به حکم حدیث “ثقلین” گفتار امامان معصوم‏علیهم‏السلام خویش را از هر نظر، قطعی و صحیح می‏شمارد، پیرو فرمایش اهل بیت پیامبرصلی الله وعلیه وآله شدند که پیامبر اکرم‏صلی الله وعلیه وآله در بیست و هفتم ماه رجب به رسالت مبعوث گردیده و اولین آیات نازل شده بر آن حضرت آیات اول تا پنجم سوره علق است، اگر چه در مورد اولین آیات نازل بر پیامبر، نظریات دیگری نیز مطرح شده است.
آیهالله جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج اول، ص 233 – 237؛ با تلخیص؛ محمد باقر حجتی، تاریخ قرآن کریم، ص 54 – 53، با اقتباس و تلخیص.
نزول قرآن
از روایات استفاده می‏شود که قرآن کریم دارای نزول‏های گوناگونی بوده و این مطلب در روایات شیعه و سنی مورد تأکید قرار گرفته است.
جلال الدین سیوطی گوید: در مورد نحوه انزال قرآن از لوح محفوظ چند قول وجود دارد:
1 – قرآن به صورت یکپارچه در شب قدر بر آسمان دنیا نازل شده، سپس به تدریج در مدت 20 یا 23 یا 25 سال (به حسب اختلافی که در مدت امامت پیامبرصلی الله وعلیه وآله در مکه بعد از بعثت وجود دارد)، نازل گشته است. به نقل از ابن عباس، گفته شده که قرآن یکباره نازل شده و در بیت العزّه در آسمان دنیا قرار گرفته، سپس جبرئیل آن را در جواب سخنی مردم و اعمال آنها بر پیامبرصلی الله وعلیه وآله نازل فرموده است.
2 – قرآن در شب 20 یا 23 یا 25 هر ماه رمضان به آسمان دنیا نازل شد، به طوری که در هر شب قدر خداوند مقدار آیاتی را که نزول آن را در طول سال مقدر فرموده بود، نازل می‏کرده است، بعد همین آیات به تدریج در طول سال نازل می‏شد.
در روایاتی از طریق امامیه از نزول قرآن به بیت المعمور نام برده شده است که در آسمان چهارم قرار دارد. این که آسمان چهارم کجا است و واقعیت بیت المعمور چیست، برای ما روشن نیست، ولی بعضی از علما از بیت المعمور به قلب مبارک پیامبرصلی الله وعلیه وآله نام برده‏اند.
استاد محمد تقی مصباح یزدی، قرآن‏شناسی، ص 95، چاپ سال 1380 ه’ ش، نقل از فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج اول، ص 65، با اقتباس و تلخیص.
مرحوم علامه طباطبایی نزول دفعی قرآن را در ماه مبارک رمضان و در شب قدر صحیح دانسته و در مورد معنای نزول دفعی با استفاده از آیات می‏فرماید:
قرآن یک وجود جمعی، علمی واقعی دارد که یکدفعه در ماه رمضان نازل گردید. مراد از انزال قرآن در ماه‏ رمضان، انزال حقیقت کتاب آسمانی بر قلب مبارک پیامبرصلی الله وعلیه وآله به صورت یک مرتبه و دفعی می‏باشد. نیز یک وجود تدریجی و مفصّل دارد که آغاز نزول آن، روز بعثت بوده و تا پایان عمر حضرت به طور تدریج و در طول مدت نبوت، بر قلب حضرت نازل گشته است.
تفسیر المیزان، ج 2 ص 16 – 18؛ زنجانی، تاریخ القرآن؛ حسین جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، ص 64 – 62، با تلخیص و اقتباس.
علامه طباطبایی آیه 114 سوره طه و آیات 16 و 17 سوره قیامت را دلیل بر این می‏داند که چون حقیقت قرآن قبلاً بر قلب پیامبرصلی الله وعلیه وآله نازل شده بود، پیامبرصلی الله وعلیه وآله نوعی آگاهی بر آن چه نازل می‏شد، داشت و به همین جهت از تعجیل در قرائت قرآن قبل از پایان یافتن وحی نهی گردید.
درسنامه علوم قرآنی، ص 64.
با توجه به نظریات مختلفی که در مورد نزول قرآن بیان شده و این که در بعضی از نظریات اصولاً نزول دفعی قرآن بر قلب پیامبر طرح نشده است، مسئله تقدّم نزول دفعی قابل اثبات نیست.
مسلّم است نزول آیات به صورت تدریج بعد از نزول دفعی بر قلب مبارک پیامبر بوده است، اما این که نزول تدریجی تمام آیات حتی آیات سوره علق بعد از نزول دفعی صورت گرفته، قابل اثبات نیست، بلکه شاید بتوان گفت ظاهراً این آیات قبل از نزول بر قلب پیامبر بوده است، مگر آن که دریافت حقایق قرآن و نزول آن بر قلب پیامبر قبل از بعثت بوده است، یا پیامبر قبل از بعثت به نوعی با حقایق قرآن آشنا شده بود.
محمد تقی شریعتی، تفسیر نوین، جزء سی‏ام قرآن، ص 276 – 274؛ ترجمه تفسیر المیزان، ج 20، ص 762؛ آیه الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ص 180 – 183؛ آیه الله جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج اول، ص 233 – 237؛ حسین جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، ص 58 – 86؛ محمد باقر حجتی، تاریخ قرآن، ص 38 – 55؛ بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، جلد دوم، ص 2226 – 2227.